Don Değiştirme (Kılık Değiştirme)

Don değiştirme bir insanın kuş, ceylan, yılan gibi hayvanların kılığına girmesi ve sonra yine insan kılığına girmesi eylemine denir. Şekil (don) değiştirme motifi yalnızca masallara ait bir motif değil efsane ve destanlarda da yer alan bir motiftir. Doğan Kaya don değiştirme kavramını şu şekilde tanımlar: “ Ermiş bir kişinin turna, güvercin, doğan, geyik, yılan, balık veya ejderha gibi hayvanların şekline girerek kerametini göstermesi için kullanılan söz. Don değiştirmek bir hayvan kültüdür” (Kaya, 2014, s. 272). Masal, efsane destan gibi sözlü anlatı türlerinde daha çok geyik ve kuş donuna girmek yaygındır. Masallarda don değiştirme (şekil, kılık değiştirme) genellikle Tanrı, cadı, büyücü, evliya vs. gibi insandan üst olan bir güç tarafından ödül ya da ceza karşılığında yapılır:

“Türk halk anlatılarının (masal, hikâye, efsane, destan, türkü…) sıkça işlenen “şekil değiştirme” veya suret değiştirme denilen bu motif iki farklı şekilde görülmektedir. Şekil değiştirme ya kahramanın iradesine bağlı bir meziyettir ya da kahramanın iradesi dışında bir kısım sihirli objeler vasıtasıyla gerçekleşen fevkaladeliklerdir. Türk halk anlatılarında kahramanın iradesi dâhilinde ortaya çıkan şekil değiştirmeler umumiyetle “don değiştirme” diye adlandırılmaktadır. (Arslan, 2004, s. 38).

Don değiştirme motifi masallarda genellikle kahraman yılan, kuş, geyik gibi başka bir donun içindedir. Kimsenin olmadığı yerlerde bu donların çıkarak ya güzel bir kız ya da yakışıklı bir erkek olurlar.

Özellikle masallarda güvercin donuna girmiş güzel kızlar vardır. Bu kızlar genellikle pınar başına geldiklerinde güvercin donlarından çıkarak suya girip yıkanırlar. Bazen de yılan donuna giren erkekler vardır. Bunlar evlenince donlarından çıkarlar. Masallarda çoğunlukla bu karakterler sırlarını evlendikleri insanlar dışında kimseye söylemezler. Eğer biri öğrenirse donlarını kaybedip ortadan da kaybolurlar.

Azerbaycan masallarında sık sık rastlanılan motiflerden biri don değiştirme motifidir. Masallarda genellikle güvercin ve yılan donuna girmiş kızları ve erkekleri görürüz. Bunlar kimsenin yanlarında donlarını değiştirmezler. Sadece evlendikleri kişilerin yanında donlarını değiştirirler. Çünkü eğer biri öğrenecek olursa ortadan kaybolurlar. Azerbaycan masallarında don değiştirme motifi aşağıdaki masallarda yer almaktadır: Keçel Mehemmed adlı masalda: “Bir kalede yere kurulu sofranın başına gelen üç güvercin don değiştirerek üç kıza dönüşür” (Zeynallı, 2005, s. 34-52). Bu kızlar kendi aralarında konuşurlar Mehemmed onların konuşmalarını duyar ve olaylar çözülür. Axvay adlı masalda: “Xanoğlan don değiştirerek öküz kılığına girer” (Zeynallı, 2005, s. 176-191). Pazarda yüksek fiyata satıldıktan sonra parayı alıp tekrar insan kılığına girer. Bextiyar adlı masalda: “Üç güvercin çeşmenin başına gelip konarlar, burada don değiştirerek üç kız olurlar” (Zeynallı, 2005, s. 71-87). Bu kızlar derede yüzerken Bextiyar bunlardan birinin güvercin donunu alır ve karşılığında cennet hurmasından getirmelerini ister. Diğer kızlar hemen sudan çıkarlar donlarına girerler ve Bextiyar’ın istediği hurmayı getirirler.

Gül ile Sanavar adlı masalda: “Üç güvercin havuzun başına gelip konarlar. Burada kılık değiştirerek üç güzel kız olur ve yıkanmaya başlarlar” (Zeynallı, 2005, s. 141-146). Şemsi Kemer adlı masalda: “Küçük kızın bırakıldığı köşeden bir yılan çıkar. Bu yılan donundan çıkarak yakışıklı bir oğlan olur” (Zeynallı, 2005, s. 186-188). Küçük kızın ablaları kardeşlerini kıskanırlar ve onun sırrını öğrenirler. Oğlanın sırrı ortaya çıkınca oğlan ortadan kaybolur ve kız onu aramak için yollara düşer.

Şahzade Mütalib adlı masalda: “Yolu devlerin evine düşer bura bir kadın ve üç dev oğlu ile yaşamaktadırlar. Kadın Şahzade Mütalib’i yanına alarak onu oğullarına bacılarının oğlu olarak tanıtır” (Zeynallı, 2005, s. 120-137). Şahzade Mütalib devlerin yanında rahat içinde yaşar. Bir gün bahçede gezerken üç güvercinin gelip pınar başına konduğunu görür. Bu güvercinler biraz sonra donlarından çıkarak üç güzel kız olur. Şahzade Mütalib bu kızların en küçüğüne âşık olur. Masalın sonunda Şahzade Mütalib küçük kız ile evlenir ve çocukları olur.

Kel Hesenin Nağılı adlı masalda: “Kel Hesen Benderpuş padişahının kızını kaçıran Kaşkaş pehlivanı öldürür ve kızı alıp kaçar. Ancak yolda uyuyunca Kaşkaş pehlivanın kardeşi gelip onları bulur ve kızı kaçırır” (Zeynallı, 2005, s. 162-175). . Kel Hesen uyanınca kızın yanında olmadığını görür. Hemen peşlerine düşer yolda iki ceylan görür bu ceylanlar donlarından çıkarak iki güzel kız olur. Aralarında konuşurken küçük kızın padişahın kızının yerini bildiğini duyar onun ceylan derisini alır. Kız padişahın kızının yerini söyler ve derisini geri alır. Kel Hesen bu sayede kızı kurtarır.

Nuşaperi Xanımın Nağılı adlı masalda: “Nuşaperi Hanımın babası padişah çok kötü bir adamdır. Padişah kadının kızı ve oğlunu esir alır, kadın çocuklarını kurtarmak için saraya gider fakat kadını padişahın yanına almazlar” (Zeynallı, 2005, s. 3-23). Kadın hemen oracıkta don değiştirerek yılan donuna girip kapının eşiğinden süzülerek içeri girer girmez hemen yılan donundan çıkarak eski kılığına geri döner ve padişahın huzuruna çıkar.

Melik Çoban adlı masalda: “Padişahın kızı Zernigar Hanım hastalanır hastalığının şifası Nil nehrinden gelen suyla yıkanmasıdır. Padişah Melik vezirin kızı Süsen’i çağırtır ve o sudan getirmesini söyler” (Zeynallı, 2005, s. 94-101). Süsen yola çıkar Nil nehrine varır burada su kenarında bir güvercin görür. Bu güvercin donundan çıkarak güzel bir kız olur ve suya girer. Süsen onun güvercin donunu alır kız donunu almak için Süsen’e aslında erkek doğduğunu padişahın karısının sihir yaparak kendisini kıza dönüştürdüğünü söyler. Bunu öğrenen süsen kızın güvercin donunu geri verir kız donuna girer, uçarak oradan uzaklaşır.

Şahzade ile Kurbağa adlı masalda: “Bir padişahın üç oğlu vardır. Bu padişah oğullarını evlendirmek ister. Hepsine birer elma verir ve sıraya dizilmiş kızlara atmalarını söyler. Büyük oğlan vezirin kızını, ortanca oğlan vekilin kızını, küçük oğlan ise bir kurbağayı nişan alır” (Zeynallı, 2005, s. 217-230). Hepsi nasibine çıkanla evlenir. Bu kurbağa donundan çıkarak güzel bir kız olur. Bu kız hem çok güzel hem de çok beceriklidir. Küçük kardeşin abileri ve yengeleri onları çok kıskanır. Kızın kurbağa donunu yaktırır ve kız ortadan kaybolur.