İşletmelerin yurt dışı pazarlara açılmasını kolaylaştıran faktörler olarak başta mal ve hizmet pazarlarının küreselleşmesi, üretim ve iletişim teknolojilerindeki hızlı gelişim, tüketici ihtiyaçlarındaki artışa yönelik niş pazarların yoğunlaşmaya başlaması sayılabilmektedir. Her işletme için geçerli olduğu kabul edilen bu faktörler, Doğuştan Küresel İşletmeler için de geçerliliğini korumaktadır. Ancak literatürde Doğuştan Küresel İşletmelerin ortaya çıkışını etkileyen en önemli 5 faktör (Şekil 3.1) şu şekilde incelenmektedir;
i) Küreselleşme ii) Endüstri
iii) Pazara Giriş Şekli
112 iv) Network (Ağ Bağlantıları)
v) Girişimci Özellikleri
Çalışmanın bu bölümünde Doğuştan Küresel İşletmelerin ortaya çıkışını etkileyen faktörler detaylı olarak ele alınacaktır.
Şekil 3.1: Doğuştan Küresel İşletmelerin Ortaya Çıkışını Etkileyen Faktörler
3.3.1. Küreselleşme
1960’lı yıllardan itibaren dünyada ticaretin yaygınlaşmasını sağlayacak uygulamaların yürürlüğe girmesi, ticaretin ülke içinden ziyade ülkeler arası hatta sınırlar ötesine ulaşmasını destekleyen yeniliklerin ortaya çıkması ile uluslararasılaşma süreci hız kazanmıştır. Küreselleşme kavramı olarak mal ve hizmetlerin herhangi bir engel olmadan sınırlar ötesine ulaşabilmesini sağlayan tüm uygulamaları içermektedir.
Küreselleşme, dünyanın tek bir mekan olarak algılanabilecek ölçüde sıkışıp küçülmesi anlamına gelen bir süreci ifade etmektedir. Diğer bir deyişle dünyanın
“tek bir yer” olarak algılanması ile küreselleşme, ülkelerin sahip oldukları maddi ve manevi değerlerin ve bu değerler çerçevesinde oluşmuş birikimlerin, ulusal sınırları
113 aşarak dünyaya yayılması ve farklılıklardan bir bütünlük ve uyum sağlanmasının gerçekleştirilmesi olarak tanımlanabilir.
Bu kavram küresel pazarların oluşması, ulus-devlet sınırlarının aşılması, küresel kültürün doğuşu, çokuluslu şirketlerin küresel etkinlikleri, paylaşılan çıkarlar, bilginin küresel akışkanlığı gibi birçok kavramı da kapsamaktadır9.
Küreselleşme sayesinde ticaret ve yatırımların önündeki engeller azaltılarak mal ve hizmetin müşteriye doğrudan ulaştırılması mümkün kılınmaktadır.
Küreselleşmenin hızla yaygınlaşması ile birlikte, ticaretin serbestleşmesi işletmelerin
“üretici- tedarikçi- alıcı” arasındaki bağları doğrudan kurmayı kolaylaştırmış ve bu küresel şebeke ilişkileri sayesinde (Bell, 1995; Rasmussen, Madsen ve Evangelista, 2001) Doğuştan Küresel İşletmelerin ortaya çıkışı büyük ölçüde hızlanmıştır.
3.3.2. Endüstri
İşletmenin içinde bulunduğu endüstrinin özellikleri, teknolojik yoğunluk, üretim sisteminin karmaşıklığı ve endüstri kararsızlığı gibi etkenlerle değerlendirilebilmektedir. İşletmelerin yer aldıkları endüstri, küreselleşmenin sağladığı kolaylıklar kadar işletmeye avantaj sağlamaktadır. Ancak girişimci içinde bulunduğu sektör hakkında yeterli bilgi ve teknolojik donanıma sahip değilse, hiçbir avantaj işletmelerin uluslararasılaşmasında başarılı olmasını sağlayamayacaktır.
Pazarların küreselleşmesi ile birlikte, bir çok endüstride müşteri istek ve ihtiyaçlarına yönelik özel mal ve hizmetlerin talebinde artış yaşanmıştır (Dalgıc, 1994; Oviatt ve McDougall, 1995). Bu sayede küçük ve orta ölçekli işletmeler, özel mal ve hizmetlerin üretim ve satışında büyük işletmelerin dikkate almadıkları niş adı verilen dar pazar dilimine sahip segmentlerde faaliyette bulunarak avantaj elde etmeye çalışmaktadır. Literatürdeki çalışmalara bakıldığında, niş pazar odaklı çalışan işletmelerin çoğunluğunu Doğuştan Küresel İşletmelerin oluşturduğu ve bir çok farklı endüstride (mobilya, işlenmiş gıda, bilişim, metal üretme gibi) faaliyet
9 http://www.turkish-media.com/forum/topic/70730-kuresellesme-nedir-ne-degildir/ Erişim Tarihi:05.11.2010.
114 gösterdikleri belirtilmektedir (Rennie, 1993; Madsen ve Servais, 1997; Moen, 2002;
Knight ve Cavusgil, 2004).
3.3.3. Pazara Giriş Şekli
Uluslararası pazarlara giriş şekli işletmenin ne kadar risk alabildiğini ve pazarlama stratejisini göstermektedir. İhracattan başlayıp doğrudan yabancı yatırımlara kadar giden uluslararası pazarlara giriş stratejilerinde çoğunlukla pazara yeni giriş yapacak işletmeler dolaylı ihracat veya uluslararası lisans anlaşmaları, franchising gibi daha güvenli pazara giriş şeklini tercih etmektedirler. Uluslararası pazarlara erken girişte işletmeler risk alma düzeylerine göre stratejilerini belirlemektedirler. Uluslararası pazara giriş stratejileri ilk bölümde detaylı olarak incelendiği için bu bölümde yer verilmeyecektir.
3.3.4. Ağ Bağlantıları (Network)
Ağ bağlantıları işletmelerin ne kadar uluslararası gelişim ve iletişime sahip olduğunu göstermektedir. Gerek işletmelerin yurt dışında çalıştığı diğer işletmelerle ilişkisi, gerekse girişimcinin sahip olduğu yurt dışı bağlantılar (aile, akraba, iş arkadaşı v.b.) sonucunda işletmeler uluslararası pazarları yakından tanıyabilmekte ve bu sayede diğerlerine nazaran daha erken uluslararasılaşabilmektedir.
İşletmelerin sahip olduğu ağ bağlantılarının başka bir avantajı olarak da yurt dışı pazarlar hakkında herhangi bir ekstra ücret ödemeye gereksinim olmadan, mevcut bağlantılar kullanılarak bilgi sahibi olabilme imkanı bulunmaktadır. Bu da işletmeler açısından maliyet avantajı sağlayacağı için, rakip işletmelere göre daha hızlı ve daha düşük maliyet ile hedef pazara yönelme fırsatını yakalayarak erken uluslararasılaşma olasılığını arttırabilmektedir. Dijital teknolojilerdeki gelişmeler ve Internet sayesinde işletmelerin yabancı ülkelerle ilgili her türlü bilgiye anında erişimi mümkündür.
Ayrıca, değişik ülkelerde yaşayan insanların birbirleriyle iletişimi yaygınlık kazanmıştır. Tüm bu gelişmeler uluslararası faaliyetlerde en çok üzerinde durulan maliyet ve bilgi unsurlarına olumlu bir şekilde yansıyarak girişimciliğin ulusal sınırları aşmasında etkili olmaktadır (Tayauova, 2009: 28).
115 3.3.5. Girişimci / Uluslararası Girişimcilik
Şimdiye kadar bahsedilen dört faktör de Doğuştan Küresel İşletmelerin ortaya çıkışını hızlandıran etkenler olmasına rağmen, neden ulusal pazarda faaliyet gösteren işletmelerin tamamı uluslararasılaşamamaktadır? Bu sorunun cevabını işletmelerin sahip olduğu girişimcilik anlayışı ve girişimci özellikleri belirlemektedir. Çoğu işletme önlerindeki ticari engellerin kaldırılmasına, çok yaygın ağ bağlantılarına sahip olmasına, ulusal pazarda çok iyi tutunmasına rağmen, girişimcilerin sahip olduğu özellikler ve düşünce yapısı nedeni ile yurt dışı pazarlarda yer alamamaktadırlar.
Bu bağlamda yapılan araştırmalarda girişimcinin sahip olması gereken en önemli 3 özellik, pro-aktiflik, yenilikçilik ve risk alabilirlik olarak belirlenmiştir. Bunların dışında girişimcinin teknik bilgi geçmişi, endüstri tecrübesi, uluslararası iş deneyimi, yabancı dil bilgisi, ağ bağlantıları, girişimci ruhu ve küresel vizyonu da işletmelerin uluslararası pazarlara erken açılmasında yol gösterici niteliğe sahip bulunmaktadır.
Girişimcilikten bahsedildiğinde hem işletmenin sahip olduğu girişimcilik anlayışı hem de işletmenin sahibi/yöneticisinin sahip olduğu girişimci özellikleri dikkate alınmalıdır.
Uluslararası girişimcilik anlayışına göre, ilk olarak Miller ve ardından diğer bazı araştırmacılar girişimci işletmeyi “ ürün- pazar yeniliklerini gerçekleştiren, belirli düzeyde risk üstlenen ve proaktif yeniliklerle rakiplerinden önce davranan işletmeler” (Tayauova, 2009: 35) olarak tanımlamışlardır. Miller’in girişimcilik yönelimini açıklayan proaktiflik- yenilikçilik- risk alabilirlik özellikleri bir çok çalışmada (Covin ve Slevin, 1989; Covin ve Slevin 1991; Morris ve Sexton, 1996;
Covin ve Miles, 1999; Wiklund ve Shephard, 2003; Knight 1997; Knight, 2001) ana özellik olarak değerlendirilmiştir.
Belirtilen özelliklere ek olarak bir girişimcide olması beklenen bir diğer önemli özellik de küresel vizyona sahip olmasıdır. Eğer girişimci dünyanın tamamını bir Pazar olarak görüp kültür, dil ve pazarlama farklılıklarını dikkate alarak pazara yönelirse başarılı olmaması pek mümkün değildir. Literatürdeki bir çok çalışmadan da görüldüğü üzere, ortak olarak kabul edilen ve işletmenin yurt dışı pazarlara erken
116 açılmasına etki eden en önemli etkenlerden biri girişimcinin sahip olduğu niteliksel özelliklerdir. Girişimcilerin sahip olduğu hangi özelliklerin işletmelerin yurt dışı pazarlara erken açılmasına ve böylelikle Doğuştan Küresel İşletme olmasına neden oldukları dikkatle incelenmesi gereken bir soru olarak karşımıza çıkmaktadır.
3.4. DOĞUŞTAN KÜRESEL İŞLETMELERDE YURT DIŞINA ERKEN