Doğal Boyamacılıkta Kullanılan Mordan Maddeleri

Bitkisel boyamacılıkta renkleri sabitleme maddesi olarak kullanılan ve genellikle değişik renkler elde etmeye yarayan yardımcı maddelere mordan denir. Mordanlar doğal ve kimyasal olarak ikiye ayrılırlar. Doğal olan başlıca mordan maddeleri meşe palamudu "pelit", koruk suyu, sirke, turunç suyu, sütleğen sütü, meşe ağacının kökü, sığır idrarı, taş yosunları, kil, kireç, ekmek hamuru mayası, ceviz ağacının kök filizleri ve odun külüdür. Kimyasal olan mordan maddeleri ise, şap, göztaşı, saçıkıbrız, potasyumbikromat, kremtartar ve sodyum sülfattır (Uğur,1988,s.11).

Mordan niteliği olan doğal ve kimyasal maddelerin her biri aynı boyarmadde ile birbirinden farklı renkler vermektedir. Mordanlar hayvansal ve bitkisel liflerin boyanmasında hem rengin hassaslığını sağlamak, hem de aynı boyar maddeden değişik renkler elde etmek için kullanılmaktadır. Mordan maddelerinin her biri, boyarmadde ile birlikte farklı renkler ve tonlar verir. Doğal boyalarla birlikte bilhassa yün ipliklerin

boyanmasında yaygın olarak kullanılan mordan maddelerinden bazılarına kısaca değinilecektir.

Şap; Tarihte şap üretiminin başlangıcı bilinmemektedir. Anadolu’da geleneksel yün boyamacılığında en yaygın kullanılan mordan ‘şap’tır. Hemen her yerde kolayca sağlanabilir. Temiz olması son derece önemlidir. şap, sodaya benzeyen, renksiz kristal yapıdadır. Karışık olanların içinde renkli parçacıklar görülür ki bunların arasında demir bileşikleri bulunması, boya renginin değişmesine, koyulaşmasına neden olur. Mordanlamada yünün kilosu basına 150- 250 gr. oranında şap kullanılır. şapın az ya da çok olması yünün rengini değiştirmez, rengin parlaklık ve berraklığını sağlar, fakat fazla şap yünün sertleşmesine yol açar ( Parlak,1997,s.6).

Krom; Kimyasal adı ‘potasyum dikromat’ olan bir başka mordan maddesi ise yazmacılar tarafından çok kullanılan kromdur. Batı dünyasında kromun modern olarak kullanılması 1850’den sonra baslar. Yün boyamada şapa oranla daha koyu renkler verir. Kromla, sarı boyarmaddelerden hardal renkleri, bazen de koyu pastel yeşilleri elde edilir. İkinci mordan maddesi olarak kullanıldığında ilk rengin daha koyu tonları elde edilir. Yünün ağırlığının % 3’ü kadar kullanılır. Daha yüksek oranda kullanıldığında yünü olumsuz etkiler. Potasyum bikromat ışıktan etkilenen bir madde olduğu için koyu renkli şişelerde saklamak gerekmektedir ( Parlak,2002,s.99).

Saçıkıbrız; Kimyasal adı demir II sülfat olan bir başka mordan maddesi de Saçıkıbrız’ tır. Anadolu’da yaygın olarak ‘kara boya’ adıyla da bilinmektedir. Saçıkıbrız, bütün boyar maddelerden en koyu renklerin ve siyahların elde edilmesinde kullanılır. Işık haslığı çok yüksektir ve fazla miktarda kullanıldığında zamanla yünün çürümesine ve akmasına neden olur. Yünün kilosu basına 150 gr. oranında kullanıldığında hemen hemen bütün boyarmaddelerden siyaha yakın renkler elde edilir (Öztürk, 1999,s.31).

Göztaşı; Kimyasal adı bakır II sülfat olan bir başka mordan maddesi de göztaşıdır. Tarımda bitkilerin ilaçlanmasında kullanıldığından her yerde kolaylıkla bulunabilir. Birçok boyarmadde ile kahverengi, yeşil, bazıları ile de ilginç olmayan koyu renkler verir. İkinci mordan olarak yeşil renklerin elde edilmesinde kullanılır. Gereken oran yünün ağırlığının % 3’ü kadardır. Bakır tuzları ışığa karşı haslık sağlamaktadır (Öztürk, 1999,s.62).

Tanen; Tanenler genellikle bitkilerin kök, odun, kabuk, yaprak ve meyvelerinde bulunur. Başlıca kullanım alanı olan dericilik ve boyamacılık dışında tanenler şarap ve biranın berraklaştırılmasında, petrol kuyularındaki sondaj çamurunun akışkanlığının artırılmasında ve buhar kazanlarının çeperlerinde birikinti oluşumunun engellenmesinde kullanılır ( Uğur,2008,s.27).

Bu mordanlar haricinde Anadolu’ da kırsal kesimde yapılan geleneksel doğal boyamada kullanmış olduğu yardımcı maddeler bulunmaktadır. Çamur, İdrar, Kil, Kurum, Kül, Limon Tuzu, Paslı Çiviler en önemlileridir.

Çamur; Göllerden, su birikintilerinden ve dağlardan çıkarılan çamurlar, bulundukları yöre toprağının, suyunun ve bazen de dibinde çürüyen bitki parçalarının özelliğine göre, basta demir bileşenleri olmak üzere çeşitli metalik tuzlar ve mineraller içerirler. Bu da genellikle bitkisel boyarmaddelerle boyanmış yünlerin renklerini koyultmada ve sıklıkla kalıcı bir siyah renk elde etmek amacıyla kullanılmasına yardımcı olmaktadır (Parlak,2007,s.65).

İdrar; Bitkisel boyamada kullanılan diğer bir yardımcı malzeme alkalik bir madde olan idrardır. Suda çözünmeyip ancak bir alkalide çözünebilen İndigo içinde gerekli ortamı oluşturur. Çürümüş insan idrarı, indoksili eriyiğe geçiren bir alkalik olduğu gibi, bir maya oluşturan yeterli miktarda bakteriler ve organik maddelere de sahip olduğundan, dolayı İndigo için iyi bir indirgeyicidir. Çürümüş idrar İndigo boyamacılığında hem fermantasyonu hem de doğru derecede alkalik ortamı sağlar (Gönen,2008,s.30).

Kil; Kimyasal adı Kalsiyum oksit olan kil kalsiyumun alkalik bir inorganik bileşiğidir. Kalsiyum karbonatın kavrularak, karbondioksitinin uçurulmasıyla elde edilir. Beyaz ya da grimsi beyaz renktedir. Küp boyamacılığında kullanılır. Anadolu’ da yörelere göre toprağın oldukça killi olması, boyamada yardımcı mordan olarak kullanılmasında etkili olmuştur (Gönen,2008,s.34).

Kurum ( İs); Ağaç veya çürümüş bitkilerden elde edilen yakacak isi veya kurum olarak bilinmektedir. Avrupa’da diğer renkler için temel oluşturan bir mordan tipi olarak

veya tek başına sarı- kahve tonları için kullanılmıştır. İlkel insanlar da isten, tütsüleme yoluyla da giysilerini boyamışlardır (Sekar,1999,s.7).

Kül; Bitkilerin yakılmasıyla elde edilen ve boyamacılıkta çok sık kullanılan küller alkalik maddelerdir. Sabun yerine yün ve keteni ağartmada, boyayı sabitlemede ve özellikle küp boyamacılığında kullanılmaktadır (Eşberk,1947,s.4).

Limon Tuzu; Güçlü birer asit kaynağı oldukları için limon tuzu ve limon boya renklerini güçlendirmede ve parlaklığını arttırmada, mordan yanında yardımcı olarak kullanılmaktadır.

Paslı Çiviler: Oksalik asit, sülfürik asit, sirke gibi bazı asitlerde eriyerek, bazı boyarmaddelerle siyah elde etmek için kullanılmaktadır.