B. Disiplin Cezası Verme Hakkı
1. Disiplin Cezalarının Hukuki Niteliği ve Yönetim Hakkı ile ĠliĢkisi
Disiplin yaptırımı, kiĢinin hukuki kurallara aykırı veya iĢi yahut göreviyle ilgili istenilmeyen bir davranıĢının sonucu uygulanan yaptırımdır. KiĢinin doğru olmayan davranıĢının cezalandırılmasıyla gelecekte benzer davranıĢların ortaya çıkması engellenmiĢ olmaktadır541
. ĠĢverenin iĢçiyi gözetme borcunu yerine getirmesinin bir
540
ALP, ĠfĢa Hakkı, s.274.
541
Ahmet TAġKIN, “ĠĢ Hukuku Açısından ĠĢletmelerde Disiplin Sistemi ve Uygulaması”, Sicil ĠHD, Mart 2012, s.61-62.
parçasını oluĢturan disiplin yaptırımları ile iĢçinin kiĢiliği, bedensel ve ruhsal bütünlüğü de korunmuĢ olur. Bu açıdan kanunla yahut iĢ sözleĢmesi veya iç yönetmelikte düzenlenmiĢ olmak Ģartıyla iĢçilerin iĢ sağlığı ve güvenliği yükümlülüklerine aykırı fiilleri disiplin suçu oluĢturacaktır ki bu halde iĢverenin iĢçiyi gözetme borcu ile disiplin cezalarının iliĢkisini ortaya koymaktadır542
.
ĠĢçilerine talimatlar verebilme hakkına sahip olan iĢverenin vermiĢ olduğu bu talimatlara uyulup uyulmadığını denetlemesi543
yönetim hakkının bir sonucu olarak ortaya çıkmaktadır. Bu denetleme sonucunda iĢçinin iĢ görme borcuna veya iĢyeri düzenine aykırı davranıĢlarını tespit eden iĢveren bir takım yaptırımlar uygulama gereği duyacaktır. Bu açıdan iĢverenin disiplin cezası verme hakkının hukuki niteliğini belirmek gerekir.
Disiplin, “bir amacı gerçekleĢtirmek için bir araya gelmiĢ tarafların, içinde bulundukları ortamdaki düzeni sağlamak için üst bir otorite tarafından kuralların öngörülmesi ve kurallara aykırı davranılması halinde bu kuralların etkin hale gelebilmesi için cezalandırılma yetkisinin kullanılması” biçiminde ifade edilmektedir544. Bu tanımda, disipline iliĢkin hükümlerin belirlenmesinde tarafların bulundukları ortam göz önünde bulundurulmuĢtur. ĠĢ iliĢkisi bakımından bu ortam iĢyeridir. Öyleyse iĢyerindeki düzenin sağlanması için bir takım kurallar getirilmesi ve bunlara uymayanların da cezalandırılması gerekmektedir. Nitekim iĢ iliĢkisinin devamı ve barıĢçıl bir çalıĢma ortamının sağlanması için iĢyeri düzeni ve disiplini 545
son derece önemlidir.
ĠĢverenin iĢyerinde güven ve düzenin sağlanması, iĢin gereği gibi yerine getirilmesi için kurallara aykırı davranan iĢçileri cezalandırma yani disiplin cezaları verebilme hususunda yetkili olabilmesi gerekir546. Her ne kadar iĢ sözleĢmesi özel hukuk sözleĢmesi de olsa; iĢverenin bu tip durumlarda iĢçiye nazaran bir otoriteye sahip olduğunun kabulü icap eder. ĠĢveren iĢçilere iĢin yürütümü, iĢyerinde güven ve
542
SÜZEK, 2017, s.346, 419. Ayrıca bkz. Dursun BĠNGÖL, ĠĢyeri Disiplini ve ÇalıĢma BarıĢı, Ġstanbul 1990, s. 34.
543
GÜZEL, Yetki ve Özgürlük, s.98.
544
Nazlı ELBĠR, Türk ve Fransız ĠĢ Hukuklarında Disiplin Cezaları, YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, Ankara Ünivesitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2010, s.7.
545
DOĞAN YENĠSEY, ĠĢyeri, s. 23-24. Ayrıca bkz. EKONOMĠ, s. 59; SAYMEN, s. 186-187; ESENER, 82 vd. GÜZEL, Yetki ve Özgürlük, s.101.
546
düzenin sağlanması için talimatlar vermektedir. Özellikle iĢyerinde iĢ sağlığı ve güvenliği hususunda yükümlülükleri olan iĢverenin iĢçilere talimatlar vermesi bir zorunluluktur. ĠĢ Sağlığı ve Güvenliği Kanunu ve buna iliĢkin yönetmeliklerde de ayrıntılı düzenlemeler bulunmaktadır. Bununla birlikte iĢçilerin iĢ sağlığı ve güvenliği yükümlülüklerine aykırı davranmaları halinde bir disiplin suçundan bahsedebilmek için iĢ sözleĢmesi veya iç yönetmelikte bu hususlara iliĢkin düzenlenmelerin bulunması Ģarttır547. Bu halde iĢverenin iĢçiyi koruma ve gözetme
yükümlülüğü ile bunlara aykırı davranan iĢçilere disiplin cezaları verilmesi arasında ilginin olduğu söylenebilir548
.
ĠĢyerinde iĢin gereği gibi yerine getirilebilmesi ve düzenin sağlanabilmesi için iĢçilere talimatlar verme hakkına sahip olan iĢverenin cezalandırma yani disiplin yetkisini belirlemek gerekir. Ancak iĢverenin disiplin cezası verebilme yetkisinin yönetim hakkı ile iliĢkisini ele almadan önce disiplin cezalarının hukuki niteliği hususuna değinmek gerekir.
Disiplin cezalarının hukuki niteliği konusunda doktrinde farklı görüĢler bulunmaktadır.
Fransız iĢ hukukunda iĢverenin disiplin yetkisinin niteliği hususunda sözleĢmesel çözümleme ve kurum teorisi olmak üzere iki ana görüĢ bulunmaktadır. ĠĢverenin disiplin yetkisini iĢ sözleĢmesine dayandıran sözleĢmesel çözümleme görüĢüne göre, bu yetki iĢ sözleĢmesinden doğan iĢverenin yönetim yetkisinin tamamlayıcı bir unsurudur549. ĠĢverenin iç yönetmelikle disiplin suçu ve buna bağlı
ceza öngördüğü durumlarda iĢçinin disipline aykırı davranıĢı iĢ sözleĢmesinin ihlali anlamına geleceğinden iĢçiye yaptırım uygulanabilmektedir. Nitekim iç yönetmelikler iĢçinin de onaylamasıyla iĢ sözleĢmesi eki sayıldıklarından sözleĢmeye aykırılık söz konusu olmamaktadır. Ancak bu tip bir uygulama sonucunda iĢçiye disiplin cezası verilmesi kötüye kullanımlara açık olup iĢçinin, iĢ sözleĢmesi veya eki niteliğindeki iç yönetmeliğe onay vermek suretiyle hafif kusuru için öngörülen ağır bir cezayı bile önceden kabul etmesi durumunu yaratmaktadır. ĠĢ sözleĢmesi her ne
547
SÜZEK, s.136, 878-879.
548
ELBĠR, Disiplin Cezaları, s. 9. 549
Jean PÉLĠSSĠER/Gilles AUZERO/Emmanuel DOCKÉS, Droit de Travail, 27. Édition, Paris 2013, s.751, naklen, ERDEMĠR, s.68. Fransız Yargıtayı tarafından verilen “Hotel Le Berry” davası için bkz. ALTINTEPE, s. 82.
kadar bir özel hukuk sözleĢmesi de olsa, iĢçinin borçlar hukuku hükümlerine tabi tutulması iĢçinin korunması ilkesine aykırılık oluĢturmaktadır550
.
Diğer görüĢ ise kurum teorisi olup, buna göre; iĢverenin disiplin yetkisi onun iĢveren sıfatından kaynaklanmakta ve iĢveren, disiplin yetkisini kullanarak bir kurum olan iĢletmenin en iyi Ģekilde iĢlemesine ve onun yararına iĢlemleri gözetmektedir. Yani disiplin cezalarının hukuki niteliği iĢverenin yönetim yetkisine dayandırılmaktadır. Nitekim iĢverenin yönetim yetkileri, yönetme, düzenleme ve disiplin yetkilerini551 kapsamaktadır. Ancak bu görüĢtekiler de iĢçiyi koruma ilkesi göz önünde tutularak eleĢtirilmiĢtir552
.
Alman iĢ hukukunda,disiplin cezalarının hukuki niteliği konusunda dört temel görüĢ bulunmakla birlikte disiplin yetkisini örf ve adet hukuku ile kanuni yetkiye dayandıran görüĢlerden çok ceza Ģart teorisi ve kural koyma teorisine dayandıranlar daha ön plana çıkmıĢtır553
.
Cezai Ģart teorisine göre; iĢverenin disiplin yetkisi sözleĢme hukukuna ve bu nedenle de hizmet sözleĢmesine dayanmaktadır. Bu görüĢtekilere göre çalıĢma iliĢkisinin hukuki kaynağı hizmet sözleĢmesi olmakla birlikte toplu iĢ sözleĢmesi veya iĢyeri anlaĢmaları ile hizmet sözleĢmesine cezai Ģart hükmü getirilebilir. ĠĢyeri disiplinini ihlal eden davranıĢların yaptırımı sözleĢme iliĢkisinde yer almakta ve bu cezai Ģart yeterli olmaktadır554. BaĢka bir deyiĢle, iĢyeri disiplini, iĢverenin yönetim
hakkı kapsamında değerlendirilmekte ve bu anlamda sözleĢmenin içerisinde yer alan disipline iliĢkin hükümler iĢyeri düzeninin korunmasını amaçlamaktadır555
. Cezai Ģart ise, borcun hiç veya gereği gibi ifa edilmemesinin bir yaptırımıdır ve bir hukuki yaptırım olan disiplin cezası ile cezai Ģart aynı fonksiyona tabi tutulmaktadır.
550
ELBĠR, Disiplin Cezaları, s.13-14. Ayrıca bkz. ALTINTEPE, s.79 vd.
551
DOĞAN YENĠSEY, ĠĢyeri, s.98. Fransız hukukunda, iĢverenin disiplin yetkisinin temelinde,
iĢverene bir kurum olan iĢyerinin yararını gözetmek üzere tanınan ve bir özel hukuk kavramı olan “hak” ile değil de kamu hukukuna ait olan ve imtiyazlı bir durumu açıklayan “yetki” kavramıyla ifade edilen “yönetim yetkisi” yatmaktadır. Aynı yazar, aynı yer.
552
ELBĠR, Disiplin Cezaları, s.15-16, 18.
553
Ayrıntılı bilgi için bkz. BAġBUĞ, Disiplin Cezaları, s.32 vd.
554
Manfred REHBĠNDER, , Berner Kommentar, Kommentar zum Schweizerischen Privatrecht, das Obligationenrecht, 2, Die einzelnen Vertragsverhaltnisse, Der Arbeitsvertrag, Art 219-362 OR, II.Bd., Bern 1985, s.184, naklen BAġBUĞ, Disiplin Cezaları, s.34. Ayrıntılı bilgi için bkz
BAġBUĞ, Disiplin Cezaları, s. 33, dn.52 ve orada belirtilen yazarlar. 555
Disiplin cezası ile buna aykırı davranan borçlunun (hiç veya gereği gibi ifa edilmeme) alacaklının uğrayacağı zararla sınırlı olmaksızın, önceden belirlenmiĢ bir disiplin cezası ile daha dikkatli ve özenli davranma hususunda mecburiyet getirilmektedir556.
Kural koyma teorisini savunanlara göre; iĢyeri cezasının getirilmesi hukuki olarak belirli bir grubun hukuk yaratmasına dayanmakta ve iĢletmelerin özerk kural koyma yetkisi bulunmaktadır. Disiplin cezası, iĢ iliĢkisinin dayandığı temelin ortak düzenidir ve iĢyeri düzeninin bozulmasını engellemek için cezalandırma korunmasını amaçlamaktadır. Ayrıca bu teori, iĢyerinde özerk bir birliğin varlığını aradığından iĢçilerin karar alma yani yönetime katılmalarını557
da gerekli kılmaktadır558.
Hukukumuzda ise disiplin cezalarının niteliğinin, iĢverenin yönetim hakkından ve bunun kullanılmasından kaynaklandığı düĢüncesinde olanlara göre 559
; disiplin cezaları sözleĢmeden kaynaklanmamakla birlikte sözleĢmede bu yönde bir hüküm olsa bile iĢverenin cezalandırma yetkisinin olduğu kabul edilmelidir. Nitekim iĢveren, iĢçilere emir ve talimat verme, bir takım kuralları belirleme yetkisine sahip kiĢi olarak iĢletmenin çıkarlarını ve içindeki Ģartları bir bütün olarak değerlendirerek cezalandırma da yapabilmelidir560. Diğer bir görüĢe göre; disiplin yetkisi ve iĢyeri
düzeni klasik sözleĢme hukuku ilkeleri çerçevesinde ele alınmakta ve disiplin cezaları da cezai Ģart olarak nitelendirilmektedir561
.
556
BAġBUĞ, Disiplin Cezaları, s. 35.
557
Yönetime katılmanın uygulanması her ülke hukukunda farklıdır. Avrupa Birliği‟nin 2001/86 sayılı Direktifi m.2/h fıkrasında “ÇalıĢanların bilgilendirilmesi ve onlara danıĢılmasını, çalıĢan temsilcilerinin iĢletmede alınacak kararları etkilemesini sağlayacak her türlü mekanizma” Ģeklinde tanımlanmıĢtır. Buna göre; yönetime katılma, iĢletmede alınacak kararlarda çalıĢanlara danıĢılmasını, bu kararlara dair onların da fikirlerinin alınarak etki etmelerini sağlamakta ve bu açıdan iĢletmelerde bir çeĢit demokratik yapı oluĢturmaya çalıĢılmaktadır. Böylece, iĢverenin yönetim hakkına bir sınırlama daha getirilmek suretiyle iĢçinin kiĢiliği ve onuru korunmuĢ olacaktır. SavaĢ TAġKENT, Türkiye‟de ĠĢçinin Yönetime Katılması, ĠĢçinin Yönetime Katılması, Belediye-ĠĢ, s.94-96. Hukukumuzda yönetime katılma hususunda genel bir kanuni düzenleme bulunmamakla birlikte iĢ sağlığı ve güvenliği kurulları, yıllık ücretli izin kurulları ve toplu iĢ hukukunda yaygın biçimde uygulanan disiplin kurulları bulunmaktadır. Bkz. Erdem ÖZDEMĠR, “Disiplin Kurulu Kararı Olmadan ĠĢ SözleĢmesinin Feshi, Feshin Geçersizliği ve ĠĢe Ġade Davası Hakında Karar Ġncelemesi,”, Sicil ĠHD, Aralık 2009, s. 155-156.
558
BAġBUĞ, Disiplin Cezaları, s. 39-42.
559
SAYMEN, s. 204-205. Aynı yönde bkz. ESENER, s. 71, 74-75.
560
SAYMEN, s. 205.
561
Bu düĢüncelerden tamamen farklı bir görüĢ ise; çalıĢma iliĢkilerinin hukuki niteliğini, modern borçlar hukukunun geliĢtirdiği kuramların uyarlanması ile açıklamakta yani bu hususta borç iliĢkisi kavramıyla disiplin cezalarını birlikte ele almaktadır. Bu görüĢ; cezai Ģartın sözleĢmeden kaynaklı asli borca bağlı bir fer‟i hak olmasından dolayı iĢçinin iĢyeri disiplinine uymasının asli bir borç olmadığı ve sözleĢme iliĢkisinin bir yaptırımı olan cezai Ģart niteliğine uygun olmaması sebebiyle bir disiplin cezasıyla güvenceye alınamayacağını, edim niteliğinde olmayan cezaların da cezai Ģart kuramı ile açıklanamayacağını belirtmektedir. Ayrıca iĢyerinde özerk karar alma süreci yani buna bağlı olarak iĢçilerin yönetime katılmasının bulunmadığı hallerde de iĢverenin özellikle iĢyeri düzenine iliĢkin disiplin yetkisinin varlığı da açıklanamamaktakdır. Sonuçta yazar, iĢyeri düzeni ile ilgili disiplin yükümlülüklerini sözleĢmeden bağımsız, ancak borç iliĢkisinden doğan bir hukuki yükümlülük olarak değerlendirilmekte ve iĢverenin yönetim hakkına dayanarak disiplin hükümlerinin oluĢturulamayacağını belirtmektedir562
.
ĠĢ sözleĢmesinden kaynaklanan yönetim hakkı, iĢverene hem iĢin görülmesi hem de iĢyeri düzen ve güvenliğinin sağlanmasına yönelik talimat verme hakkı sağlar. ĠĢçi ise iĢverence verilen hukuka uygun talimatlara uyma yükümlülüğü altındadır. ĠĢverenin iĢin görülmesine iliĢkin verdiği talimatlara uymayan iĢçinin iĢ sözleĢmesinden doğan iĢ görme borcunu ihlal etmesi sözleĢmeye yani borca aykırılık, iĢyerindeki davranıĢlara iliĢkin talimatlara uymaması ise itaat borcuna aykırılık oluĢturur. BaĢka bir deyiĢle iĢçi, yapmakla yükümlü olduğu edimi kötü, eksik ve yetersiz ifa ederse ya da hiç ifa etmezse iĢ sözleĢmesini yahut bir takım davranıĢları sonucu iĢyeri düzenini ve güvenliğini bozarsa itaat borcunu ihlal etmiĢ olur. Bu durumda iĢveren iĢçiye bir takım yaptırımlar uygulayabilme hakkına sahip olabilmelidir. ĠĢ iliĢkisinin devamı bakımından da bu hakkın iĢverende olması bir gerekliliktir. Öyleyse disiplin yetkisinin iĢverenin yönetim hakkının bir uzantısı olduğunu563
kabulü ile iĢ iliĢkisinin sürdürülebilirliği desteklenecektir.
Kanaatimizce; disiplin cezalarının uygulanması yetkisinin iĢverende olması iĢ iliĢkisinin bir gereğidir. O halde iĢveren, bu yetkiyi açıkça tanınmamıĢ olsa bile
562
BAġBUĞ, Disiplin Cezaları, s. 38, 42-46, 56.
563
GÜZEL, Yetki ve Özgürlük, s.97; ESENER, s.74; ELBĠR, Disiplin Cezaları, s.68; SÜMER,
kullanılabilmelidir. Sonuçta; bu cezaların niteliğinin iĢverenin yönetim hakkından kaynaklandığı düĢüncesindeki görüĢlere katılıyoruz.564 Yönetim hakkının kaynağı ise iĢ sözleĢmesidir ve bu hak kendinden üstte bulunan kaynaklara aykırı bir Ģekilde kullanılamaz. Bununla birlikte, disiplin cezası ve yetkisi hususlarına iliĢkin sınırların daha net tespiti uygulamada ortaya çıkabilecek uyuĢmazlıkların giderilmesi için bu yönde düzenlemelerin varlığını gerektirir.
2. Hukukumuzda Disiplin Cezaları Uygulamasının ĠĢverenin Yönetim