Diplomasi Temsilcilerinin Tanımı ve Sınıflandırılması

Devleti başka devletler nezdinde diplomatik düzeyde temsil eden ve o devlette prensip olarak sürekli ve devamlı biçimde bulunan kişiler diplomasi temsilcisi olarak adlandırılmaktadır²⁶⁴. Diplomasi temsilcileri, ana çalışma konumuz olan ayrıcalık ve dokunulmazlıklara sahip kişileri oluşturması bakımından bu kişilerin tanımı ve sınıflandırılması, görevlerinin kapsamı ve görevlerinin ne zaman başlayıp ne zaman sona erdiğinin tespiti çok önemlidir.

Diplomasi temsilcilerinin tanımı ve sınıflandırılması konusunda öncelikle uluslararası hukukta benimsenen genel uygulamayı ve Türkiye’de bu konuda tatbik edilen düzenlemeleri ele alacağız.

2.3.1.1. Uluslararası Hukukta Benimsenen Genel Uygulama

Bir devletin, yabancı bir devlet hükümeti nezdinde gönderdiği diplomasi temsilcileri ve misyona bağlı diğer çalışanlarının tümüne diplomatik misyon adı verilmektedir²⁶⁵. Uluslararası hukuk açısından, bir diplomatik misyonda çalışan personelin sınıf ve dereceleri, görevleri ve hukuki statüleri aynı değildir²⁶⁶. Bunlar, devleti temsil yetkisine sahip misyon şefi; diplomat sıfatına sahip diplomatik personel; idari ve ve teknik personel; ve hizmet personeli olarak sınıflandırılır²⁶⁷.

Misyon şefi, devleti gerçek temsil yetkisine sahip olan kişidir. Misyon şeflerinin kimler olabileceği ve sınıfları ilk olarak 1815 Viyana Tüzüğü ile düzenlenmiştir ve ardından 1818 Aix-la-Chapella Protokolü ile benzer bir düzenleme yapılmıştır. 1815

263 Diplomasi temsilcileri, görevlerinin sürekli ya da geçici olmasına göre ikiye ayrılmaktadır. Sürekli diplomasi temsilcileri ise bir devlet ya da uluslararası örgüt nezdinde atanmalarına göre ikiye ayrılırlar.

Çalışmamız itibariyle sadece 1961 Viyana Diplomasi İlişkileri Sözleşmesi’nin uygulandığı sürekli diplomasi temsilcisi olan devletler nezdindeki diplomasi temsilcileri ve görevlilerinin tanım ve sınıflandırması yapılacaktır. Dokunulmazlık ve ayrıcalık kısmında da bahsi geçen bu gruptaki kişiler değerlendirme konusu olacaktır.

264 Erson Asar, “Diplomatik İlişkileri Yürüten Devlet Görevlileri”, s.81.

265 Sur, a.g.e., s.239.

266 Çelik, a.g.e., s.502; Toluner, a.g.e., s.360.

267 Toluner, a.g.e., s.360; Çelik, a.g.e., s.502.

Viyana Tüzüğü’ne benzer bir düzenleme yapan 1961 Viyana Sözleşmesi’nin 14. maddesi misyon şeflerinin 3 sınıfa ayrıldığını belirtiyor. Bu düzenlemeye göre misyon şefleri;

 Devlet Başkanları yanına gönderilen büyükelçiler veya nonslar ile eşit derecede diğer misyon şefleri,

 Devlet Başkanları yanına gönderilen murahhaslar, elçiler ve enternonslar,

 Dışişleri Bakanları yanına gönderilen maslahatgüzarlardır²⁶⁸.

Diplomasi temsilcilerini sınıflara ayıran bahsi geçen her üç sözleşme de bütün diplomasi memurlarını değil sadece misyon şeflerinin sınıflarını tasnif etmektedir. Misyon şeflerinin emrinde ve misyonda görevli diğer diplomatik memurların sınıflarına yönelik her üç sözleşmede de bir düzenleme bulunmamaktadır²⁶⁹. Ancak bugün uygulanan uluslararası hukukta diplomasi temsilcileri yalnızca misyon şeflerinden oluşmamaktadır. 1961 Viyana Sözleşmesi’nin 1. maddesi diplomasi temsilcisi olarak misyon şefi ve misyonun diplomatik rütbe taşıyan bütün üyelerini öngörmektedir. Bir başka ifadeyle, diplomasi temsilcileri bütün diplomatik personeli kapsamaktadır²⁷⁰.

Devletler gönderecekleri misyon şefinin hangi sınıftan olacağını aralarında kararlaştırırlar²⁷¹. Günümüzde ise misyon şefi kategorileri büyük ölçüde birleşmiş ve esas

268 Türkiyedeki düzenlemeye göre, Diplomatik Temsilciliklerde Diplomatik Statüyü, Konsolosluklarda Konsolosluk Memuru Statüsünü Haiz Personel İle İlgili Protokol Esasları Hakkında Yönetmeliğin 5.

maddesine göre, misyon şefi, diplomatik temsilciliklerin büyükelçi, daimi temsilci, temsilci, elçi veya maslahatgüzar unvanlarından birini taşıyan en üst yöneticisi olmaktadır. T. C. Resmi Gazete, 19017, 12 Şubat 1986.

269 Çelik, a.g.e., s.506; Uluslararası Hukuk Komisyonu misyon şefinin emrindeki diğer diplomatik personelin belirtilmesini gerekli görmemiş, hazırlamış olduğu madde tasarısının açıklama kısmında bunlara işaret edilmiştir. Buna göre; elçi ya da elçimüsteşar, müsteşar, başkâtip, ikinci kâtip, üçüncü kâtip ve ateşe misyonda çalışan diğer diplomatik personel sınıfını oluşturur. Tayyar Arı, a.g.e., s.333.

270 Pazarcı, a.g.e., s.83.

271 1961 Viyana Diplomasi İlişkileri Sözleşmesi madde 15; Hangi devletlerin büyükelçi gönderebileceği hususu önceden tartışmalıydı. I. Dünya Savaşına kadar oluşan teamülde, büyük devletler küçük devlet temsilcilerine büyükelçi teşrifat kurallarını uygulamak istemediklerinden sadece büyük devletlerin büyükelçi gönderme hakkı vardı. Alsan, Yeni Devletler Hukuku 1. Cilt, s.566; Ancak I. Dünya Savaşı’ndan sonra, devletler birbirleri nezdindeki temsil vazifesine daha büyük bir önem vermiş olduklarını göstermek için kendilerini temsil etmek üzere daha çok büyükelçi tayin etme yoluna gitmişlerdir. Zeki Mesud Alsan, Devletler Hukuku Dersleri, Ankara: Siyasal Bilgiler Okulu Yayımlarından, 1947, s.267-268.

olarak büyükelçi ve papalık temsilcisi nuncio olarak ikiye inmiştir²⁷². Misyon şefi olarak ender haller dışında elçi ve elçi müsteşar atama usulü neredeyse kullanılmamaktadır²⁷³.

Misyon şefinin emri altında diplomat sıfatına sahip meslek memurları ise diplomatik personel olarak adlandırılmaktadır²⁷⁴. Uluslararası uygulamada müsteşar, başkatip, ikinci katip, üçüncü katip ve ataşe bu sınıf içinde yer almaktadır²⁷⁵.

Diplomasi temsilcilerine diplomatik personel kategorisinde olmayan başka görevliler de yardım etmektedir. Diplomatik misyonda görev yapan din adamı, doktor, haberleşme teknisyenleri, daktilo ve sekreter gibi kişiler idari ve teknik personeli oluştururlar²⁷⁶. Uluslararası uygulamada devletlerin bu kategoriye soktuğu kişiler genellikle Dışişleri meslek memurları ve belirli ölçüde de öteki Bakanlık memurlarıdır²⁷⁷. Misyonun diplomatik, idari ve teknik personeli, kendi devletlerinin iç hukuku bakımından diğer devlet memurlarından farklı değildir. Ancak bunlar uluslararası hukuk tarafından düzenlenmiş bir statüden yararlanırlar; bazı diplomatik dokunulmazlık ve ayrıcalıklara sahiptirler²⁷⁸.

Misyonun hizmet personelinde, odacı, kapıcı, bahçıvan, şoför gibi kişiler yer almaktadır²⁷⁹. Bunlar diplomatik statüye sahip olmayan, hizmetin görülmesinde faydalanılan yardımcı personeldir²⁸⁰. Misyon bünyesinde çalışan hizmet personelinden farklı olarak, herhangi bir misyon üyesinin ev hizmetinde çalışan ve gönderen devlet hizmetinde olmayan özel hizmetçi uygulamasına da rastlanılabilmektedir²⁸¹.

Görüldüğü üzere bir diplomatik misyonda çeşitli görevleri icra eden farklı nitelikte personel bulunmaktadır ve misyonun büyüklüğüne göre değişen bir ekip oluşturulmaktadır.

272 İskit, a.g.e., s.224.

273 Büyükelçi dışında bir misyon şefi atama çok ender rastlanan bir durumdur ve genellikle siyasi bir saik taşır. Örneğin Türkiye, İsrail’e 1992 yılına kadar, siyasi bir mesaj olarak, büyükelçi yerine elçi düzeyinde misyon şefi diplomat atamıştır. İskit, a.g.e., s.224-225.

274 Çelik, a.g.e., s.502.

275 Reçber, a.g.e., s.31; Sur, a.g.e., s.239.

276 Sur, a.g.e., s.240; Reçber, a. g. e. ; s.31-32.

277 Pazarcı, a.g.e., s.84.

278 Çelik, a.g.e., s.502.

279 Sur, a.g.e., s.240; Pazarcı, a.g.e., s.84.

280 Hamza Eroğlu, Devletler Umumi Hukuku, 2. Baskı, Ankara; Turhan Kitabevi Yay., 1984, s.290; İskit, a.g.e., s.226.

281 1961 Viyana Sözleşmesi madde 1/h.

Diplomatik misyon kadrosu, gönderen ülkenin kabul eden ülkeyle ilişkilerinin yakınlığına ve yoğunluğuna, kabul eden ülkenin uluslararası ilişkilerdeki önemine göre değişiklik göstermektedir²⁸². Bu faktörler göz önünde bulundurularak gönderen devlet diplomatik misyon kadrosunun genişliğini ihtiyaca göre belirler. Ancak kabul eden devlet, kendisinin içinde bulunduğu durum ve koşulları ve söz konusu misyonun ihtiyaçlarını göz önünde bulundurarak bu kadronun makul ve normal sınırlar içinde tutulmasını isteyebilir²⁸³.

Bu başlık altında son olarak üzerinde durulması gereken husus ise, corps diplomatique kavramıdır. Corps diplomatique, bir ülkede bulunan diplomasi temsilcilerinin tümünü oluşturan gruba verilen isimdir²⁸⁴. Corps diplomatique’in yalnızca diplomasi şeflerinden oluştuğunu kabul eden görüşler olmasına rağmen²⁸⁵; bugün corps diplomatique misyon şeflerinin yanında müsteşarlar, katipler, ataşeler ve belli durumlarda konsoloslarda dahil edilmektedir²⁸⁶. Corps diplomatique’in hiçbir hukuki kişiliği yoktur²⁸⁷ ve 1961 Viyana Sözleşmesi’nde de bu konuya ilişkin herhangi bir düzenleme bulunmamaktadır²⁸⁸.

Bir devlet ülkesinde görevli misyon şeflerinden o ülkede en uzun süre görev yapmış olan misyon şefine doyen adı verilmektedir²⁸⁹. Fakat Katolik devletlerde misyon şefleri arasında Papalığın temsilcisi olan bir nuncio bulunuyorsa göreve başlama tarihi ne olursa olsun doyen olarak görev yapması genellikle kabul edilmektedir²⁹⁰. Ancak 1961 Viyana Sözleşmesi 16. maddesinin 3. fıkrası Papalık temsilciliğine öncelik verme hususunda devletleri serbest bıraktığından bu konuda kesin bir kuraldan bahsetmek mümkün değildir.

282 İskit, a.g.e., s.226.

283 1961 Viyana Sözleşmesi madde 11/1.

284 Kaya İnal, Protokol Diplomaside Ayrıcalık ve Bağışıklıklar, Ankara: Grafiker Yayınları, 2002, s.23;

Sur, a.g.e., s.240; Çelik, a.g.e., s.513; Meray, “Diplomasi Temsilcilerinin Hukuki Statüsü”, s.88; Charles G. Fenwick, International Law, 4. Edition, New York: Meredith Publishing, 1965, s.557-558; İskit, a.g.e., s.252.

285 Örneğin Raul Jene corps diplomatique tabirinden kapsamına elçilik heyeti başında bulunanların anlaşılması gerektiğini belirtmiştir. Cemil, a.g.e., s.105.

286 Tayyar Arı, a.g.e., s.334-335.

287 Toluner, a.g.e., s.362; Fenwick, a.g.e., s.558; Meray, Devletler Hukukuna Giriş 2. Cilt, s.21; Alsan, Devletler Hukuku Dersleri, s.268.

288 Pazarcı, a.g.e., s.89.

289 Toluner, a.g.e., s.362; Reçber, a.g.e., s.32-33; Çelik, a.g.e., s.513; Akipek, a.g.e., s.110.

290 Pazarcı, a.g.e., s.89; Alsan, Devletler Hukuku Dersleri, s.268; Ancak elçiler arasında Papanın elçisi bir enternons varsa bunun elçilerden önce gelmesi kabul edilmemiştir. Cemil, a.g.e., s.106.

Doyen, bütün corps diplomatique’in kabul edildiği törenlerde devlet başkanının konuşmasına corps diplomatique adına cevap verir; bazı törenlere corps diplomatique adına katılır ve o ülkede bulunan tüm diplomasi temsilcilerini ilgilendiren konularda hükümetle görüşmede bulunur²⁹¹. Bu protokole ilişkin görevlerinin yanında doyenin asıl görevi, diplomasi temsilcilerinin ortak haklarının ve ayrıcalıklarının korunmasıdır²⁹².

2.3.1.2. Türkiye’deki Uygulama

Diplomasi temsilci ve görevlilerinin sınıflandırılmasına ilişkin Türkiye’deki uygulamaya dair ilk olarak değerlendirilmesi gereken kaynak, 1961 Viyana Sözleşmesi’nin ilgili hükümleridir. Türkiye tarafı olduğu 1961 Viyana Sözleşmesi’nin sınıflandırmaya ilişkin ilgili hükümlerini gerek öteki devletler nezdine gönderilen Türk diplomasi temsilcilerinin gerekse Türkiye’ye kabul edilen yabancı diplomasi temsilcilerinin sınıflarına ilişkin olarak geçerli kabul etmektedir²⁹³.

Türkiye Sözleşme hükümlerine uygun hareket etmekle birlikte ulusal düzenlemelerle de Sözleşmeye aykırı olmayan düzenlemeler yapmıştır. Yurtdışında görev yapan diplomasi temsilcilerinin sınıfları 13.12.1983 tarih ve 189 Sayılı Kamu Kurum ve Kuruluşları’nın Yurtdışı Teşkilatı Hakkında Kanun Hükmünde Kararnamede düzenlenmiştir²⁹⁴. Buna göre, diplomatik personelin Dışişleri Bakanlığına mensup diplomatik statüye sahip memurları, büyükelçi, daimi temsilci, daimi temsilci yardımcısı, temsilci, elçi, ortaelçi, maslahatgüzar, elçi müsteşar, birinci müsteşar, müsteşar, hukuk müşaviri, başkatip, ikinci katip, üçüncü katip, ataşe ve ataşe yardımcılarıdır²⁹⁵. Diğer kamu kurum ve kuruluşlarına mensup diplomatik statüye sahip memurlar ise daimi temsilci yardımcısı, müşavir, müşavir yardımcısı, ataşe ve ataşe yardımcılarıdır²⁹⁶

291 Tayyar Arı, a.g.e., s.335; Sur, a.g.e., s.240; Çelik, a.g.e., s.513; İskit, a.g.e., s.253.

292 Örneğin, Petrograd’da, 14 Ocak 1918’de, Romanya elçiliğinin, elçi de dahil olmak üzere, bütün mensupları Bolşevikler tarafından tevkif edildikleri zaman, Petrograd’daki corps diplomatique’in doyen’i olan Amerikan büyükelçisi derhal corps diplomatique toplamış, takip edilecek hareketi beraberce kararlaştırmışlar ve müştereken protesto ve teşebbüslerde bulunarak Romanya elçiliği mensuplarının tahliyesini temin etmişlerdir. Briggs, The Law of Nations, - Cases Documents and Notes, 2 nd edit., New York, 1952, s.770’den aktaran Meray, “Diplomasi Temsilcilerinin Hukuki Statüsü”, s.88.

293 Pazarcı, a.g.e., s.84; Reçber, a.g.e., s.33.

294 Kamu Kurum ve Kuruluşlarının Yurt Dışı Teşkilatı Hakkında Kanun Hükmünde Kararname, T. C. Resmi Gazete, 18251, 14 Aralık 1983.

295 Kamu Kurum ve Kuruluşlarının Yurt Dışı Teşkilatı Hakkında Kanun Hükmünde Kararname madde 8/a.

296 Kamu Kurum ve Kuruluşlarının Yurt Dışı Teşkilatı Hakkında Kanun Hükmünde Kararname madde 8/b.

Benzer bir düzenleme 24.09.1985 tarihli Diplomatik Temsilciliklerde Diplomatik Statüyü, Konsolosluklarda Konsolosluk Memuru Statüsünü Haiz Personel İle İlgili Protol Esasları Hakkında Yönetmelikte diplomatik personelin kimlerden oluşacağına ilişkin düzenlemelerde mevcuttur. Bu yönetmeliğe göre diplomatik statüye sahip personel şu şekilde düzenlenmiştir:

Diplomatik statüyü haiz personel, Türkiye Cumhuriyeti'nin bir yabancı ülkedeki Büyükelçilik, Daimi Temsilcilik veya Temsilciliğine, çeşitli mevzuatla verilen görevlerin yapılması için atanmış olup, milletlerarası anlaşmalar ve teamül gereğince kabul eden devlet tarafından bu sıfatla tanınmış ve kendilelerine diplomatik ayrıcalık ve bağışıklıklar verilmiş Dışişleri Bakanlığına mensup Büyükelçi, Daimi Temsilci, Daimi Temsilci Yardımcısı, Temsilci, Elçi, Maslahatgüzar, Elçi - Müsteşar, Birinci Müsteşar, Müsteşar, Hukuk Müşaviri, Başkatip, İkinci Katip, Üçüncü Katip, Ataşe ve Ataşe Yardımcıları ile Askeri Ataşeler, Askeri Ataşe Yardımcıları ve diğer kamu kurum ve kuruluşlarına mensup Daimi Temsilci Yardımcısı, Müşavir, Müşavir Yardımcısı, Ataşe ve Ataşe Yardımcılarıdır.²⁹⁷