Dışişleri Bakanı

Devletlerin uluslararası ilişkilerinin yürütülmesinde en aktif rol alan aktörlerden bir tanesi de dışişleri bakanıdır. Dışişleri bakanları özel yetki belgesine gerek olmadan

219 Pazarcı, a.g.e., s.76-77.

220 Sevin Toluner, Milletlerarası Hukuk Dersleri Devletin Yetkisi, Genişletilmiş 2. Baskı, İstanbul:

İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, 1979, s.358.

221 Pazarcı, a.g.e., s.77.

222 Reçber, a.g.e., s.22.

devletlerini temsil yetkileri olduğu uluslararası andlaşmalarda²²³ ve uygulamada teyid edilmiş bulunmaktadır²²⁴. İşte bu özellik dışişleri bakanlarını diğer bakanlardan ayıran en önemli özelliktir.

Dışişleri bakanlarının devleti temsile yetkili bir kişi olarak tek taraflı beyanları ve davranışları o devlet için uluslararası hukuk bakımından bağlayıcı bir nitelik taşımaktadır.

Örneğin Uluslararası Sürekli Adalet Divanı, 05.04.1933 tarihli Doğu Grönland’ın Hukuksal Statüsü Davası’na²²⁵ ilişkin kararında Norveç Dışişleri Bakanı Ihlen tarafından yapılan açıklamanın Norveç Devletini uluslararası hukuk bakımından bağladığına karar vermiştir. Bahsi geçen dava Doğu Grönland’ın hukuki statüsü ile ilgili olup davanın tarafları Danimarka ve Norveç’tir. Danimarka iddialarını, Norveç Dışişleri Bakanı Ihlen’in 14.07.1919 tarihinde Danimarka elçisiyle yaptığı görüşmesinde, Danimarka elçisinin ileride yapılacak Paris Barış Konferansı’nda Norveç’in Spitzbergen’le ilgili taleplerine Danimarka’nın karşı çıkmayacağını ve buna karşılık Norveç’in de Danimarka’nın Grönland üzerindeki egemenliğine karşı çıkmayacağı önerisine dayandırmıştır. 22.07.1919 tarihinde Ihlen, Norveç Hükümeti’nin Danimarka’nın Grönland ile ilgili talepleri konusunda bir zorluk çıkarmayacağını beyan etmiştir. Taraflar bahsi geçen uyuşmazlıkla ilgili olarak bir çözüme ulaşamayınca mesele yargıya taşınmıştır. Uluslararası Sürekli Adalet Divanı vermiş olduğu kararında yabancı bir devletin diplomatik temsilcisinin isteği üzerine, kendi yetki alanı içine giren bir sorun ile ilgili olarak hükümeti adına dışişleri bakanı tarafından verilen cevabın, bakanın temsil ettiği devleti bağlayıcı nitelikte olduğu sonucuna varmıştır²²⁶. Uluslararası Sürekli Adalet Divanı’nın vermiş olduğu bu karar dışişleri bakanlarının devletlerinin dış işleri ilgili yapmış oldukları açıklamalarının, kendi devletleri için bağlayıcı olacağının somut bir örneğini oluşturmuştur.

Dışişleri bakanları yurtiçinde ve yurt dışında devletlerini temsil yetkisini yoğun bir biçimde kullanırlar. Yurt içinde yabancı devletlerin diplomasi temsilcileri doğrudan doğruya dışişleri bakanı ile görüşürler. Yurt dışında, dışişleri bakanı devleti temsilen

223 1969 tarihli Viyana Andlaşmalar Hukuku Sözleşmesi madde 7/2’ye göre, dışişleri bakanı, bir uluslararası andlaşmanın akdi ile ilgili bütün işlemleri özel yetki belgesi gerekmeden yapabilir.

224 Pazarcı, a.g.e., s.78.

225 Permanent Court of International Justice (05.04.1933), “Legal Status of Eastern Greenland, (Denmark v. Norway)”, http://www.icj-cij.org/pcij/serie_AB/AB_53/01_Groenland_Oriental_Arret.pdf (08.05.

2017); Karara yönelik detaylı açıklamalar için bkz. D.J. Harris, Cases and Materials on International Law, 6. Edition, London: Sweet/Maxwell, 2004, s.793-795.

226 Harris, a.g.e., s.794.

görüşmeler yapar, andlaşmalar imzalar ve bunların iyi bir şekilde uygulanmasını gözetir²²⁷. Ayrıca dışişleri bakanı, yabancı devletlere gönderilecek diplomasi temsilcileri ve konsolosları belirleyerek bu şahısları devlet başkanına önerir²²⁸. Uluslararası hukuk bakımından dışişleri bakanı, bütün diplomasi temsilcilerinin, diplomasi görevlilerinin ve konsolosların başı sayılmaktadır²²⁹.

Dışişleri bakanlarının hukuki statüsü kendi devleti bakımından, ulusal yasalarla düzenlenmektedir. Uluslararası hukuk bakımından ise dışişleri bakanının hukuki statüsünü düzenleyen bir uluslararası andlaşma veya bir uluslararası örf ve adet kuralı bulunmamaktadır²³⁰. Bugün genel kabul dışişleri bakanlarının da devlet başkanları ve hükümet başkanları gibi görevleri sırasında yabancı devletlerde diplomatik dokunulmazlık ve ayrıcalıklarından yararlanması yönündedir²³¹.

Dışişleri bakanının dokunulmazlığı ile ilgili önemli değerlendirmeler Uluslararası Adalet Divanı tarafından Arrest Warrant kararında yapılmıştır. Davanın ana noktasını dışişleri bakanının uluslararası suçlar işlemesi söz konusu olduğunda ulusal mahkemeler önünde yargılanıp yargılanamayacağı oluşturur. Dışişleri bakanının sahip olduğu yargı dokunulmazlığının, uluslararası suçlar söz konusu olduğunda bu suçların dokunulmazlığın kapsamına dâhil olup olmadığı hususunda Uluslararası Adalet Divanı 14 Şubat 2002’de tarihinde ilk kez Arrest Warrant²³² kararında vermiştir²³³. Davanın tarafları Demokratik Kongo Cumhuriyeti ve Belçika’dır. Her iki devlet arasındaki anlaşmazlık, 11 Nisan 2000 tarihinde Belçikalı bir hâkimin, Demokratik Kongo Cumhuriyeti’nin görevdeki Dışişleri Bakanı Abdulaye Yerodia Ndombasi²³⁴ hakkında bir tutuklama kararı vermesiyle

227 Çelik, a.g.e., s.501; Roberts, a.g.e., s.26-30.

228 Roberts, a.g.e., s.30.

229 Meray, Devletler Hukukuna Giriş 2. Cilt, s.10; İlhan Lütem, Devletler Hukuku Dersleri II, İstanbul:

Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, 1958, s.532.

230 Toluner, a.g.e., s.359.

231 Meray, Devletler Hukukuna Giriş 2. Cilt, s.10.

232 Tarafların ileri sürdükleri iddialar, savunmalar ve özellikle tutuklama müzekkeresinin hukukiliğine ilişkin iddialar ve Divan’ın bunlara yönelik olarak verdiği ayrıntılı açıklamalar için bkz: Enver Arıkoğlu, “11 Nisan 2000 Tarihli Tutuklama Müzekkeresi’ne İlişkin Dava (14 Şubat 2002 Tarihli Karar)”, Ayşe Nur Tütüncü ve Diğerleri (Ed.), Milletlerarası Adalet Divanı Kararları (1990-2007), İstanbul; Beta Yayıncılık, 2008, s.153-168.

233 Yusuf Aksar, “Uluslararası Adalet Divanı’nın Belçika Tutuklama Kararı Davası (Belgian Arrest Warrant Case) (14 Şubat 2002) ve Uluslararası Ceza Hukuku”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 52(4), 2003, s.131.

234 Çalışmamızın devamında adı geçen şahıs Yerodia olarak anılacaktır.

başlamıştır²³⁵. Belçika Mahkemesi’ne göre Yerodia, Kinshasa’daki çok sayıda Tutsi kökenli bireylerin öldürülmesini açıkça özendirmek nedeniyle, uluslararası insancıl hukukun ciddi ihlali ve insanlığa karşı işlenilen suçlardan sorumludur²³⁶. Demokratik Kongo Cumhuriyeti, Yerodia’ya karşı hazırlanan bu tutuklama kararının hukuki olmadığı gerekçesiyle Uluslararası Adalet Divanı’na başvurmuştur²³⁷.

Uluslararası Adalet Divanı, bu kararında, dışişleri bakanının uluslararası statüsünü ayrıntılı bir şekilde incelemiştir. Divan bu kapsamda dışişleri bakanının uluslararası alandaki işlevini ve sahip olduğu dokunulmazlığın kapsamını tespit etmiştir. Divan’a göre, diplomatik temsilciler ve konsoloslar gibi, bir devlette devlet başkanı, hükümet başkanı ve dışişleri bakanı gibi üst düzey devlet görevlilerinin de bir başka devlette hem cezai hem de medeni konularda yargı bağışıklığından yararlanmaları uluslararası hukukta yerleşik bir kuraldır²³⁸. Divan, görev başındaki dışişleri bakanlarının sahip olduğu dokunulmazlığı özellikle uluslararası ilişkilerden sorumlu olmalarına ve devleti temsil etmelerine bağlamıştır²³⁹. Divan, dışişleri bakanlarının yurt dışında cezai konularda mutlak dokunulmazlık ve bağışıklıklardan yararlanmalarının, görevlerini yerine getirmelerinin yabancı devlet yetkililerinin eylemleriyle engellenmesinin önlenmesinin bir gereği olduğu sonucuna varmış ve hukuki bir prosedüre tabi tutulacağı korkusunun dışişleri bakanını görevlerinin gerektirdiği uluslararası seyahatleri yapmaktan alıkoyacağı belirtmiştir²⁴⁰.

Divan, dışişleri bakanının gerek resmi gerekse özel eylemler bakımından cezai yargı bağışıklığına sahip olduğunu tespit etse de bu hususun bir sorumsuzluk anlamına

235 Bayıılıoğlu, a.g.e., s.28.

236 Aksar, “Uluslararası Adalet Divanı’nın Belçika Tutuklama Kararı Davası (Belgian Arrest Warrant Case) (14 Şubat 2002) ve Uluslararası Ceza Hukuku”, s.132; Bayıllıoğlu, a.g.e., s.28.

237 Demokratik Kongo Cumhuriyeti’nin temel argümanı, görevdeki dışişleri bakanının kişi dokunulmazlığı ve bağışıklıklarının uluslararası hukukta örf ve adet hukuku kuralı olduğu ve devletlerin egemen eşitliği prensibi gereği bir devletin başka bir devleti yargılayamayacağı olmuştur. Belçika’nın temel argümanı ise söz konusu suçlardan dolayı Belçika yasalarının Belçika mahkemelerine yetki verdiği ve dokunulmazlığın bu suçları kapsamadığı yönünde olmuştur. Belçika’nın evrensel yargı yetkisinin dayanağı ise “16 Haziran 1993 tarihli Uluslararası Ceza Hukuku’nun Ağır İhlallerinin Cezalandırılmasına Dair Kanun”dur. Bahsi geçen kanunun 7. maddesine göre, bu Kanun’da düzenlenen suçlar, Belçika’da işlenmese bile Belçika mahkemeleri yetkili sayılmakta ve 5. maddenin 3. fıkrasına göre de, bir kişinin resmi sıfatına bağlanan bağışıklık bu kanunun uygulanmasını engellememektedir. International Court of Justice, “Arrest Warrant of 11 April 2000”, para. 15; Bahsi geçen Belçika yasasındaki evrensel yargı yetkisi ile ilgili olarak detaylı açıklamalar için bkz: Özden N. Sav, “Uluslararası Mahkemelerin Evrensel Yargı Yetkisi: Belçika Örneği”, Ankara Barosu Hukuk Kurultayı 2004, Cilt 2, s.146-158.

238 International Court of Justice, “Arrest Warrant of 11 April 2000”, para. 51.

239 International Court of Justice, “Arrest Warrant of 11 April 2000”, para. 53.

240 International Court of Justice, “Arrest Warrant of 11 April 2000”, para. 54-55.

gelmediğini bazı durumlarda yargı bağışıklığının tanınmayacağını belirtmiştir. Divan, görevdeki veya eski dışişleri bakanının sahip olduğu cezai bağışıklığın söz konusu olmayacağı belli durumlar olarak şunları belirtmiştir:

1. Söz konusu kişiler uluslararası hukuk uyarınca kendi devletlerinde bağışıklıktan yararlanamaz ve kendi devletinin mahkemeleri önünde ilgili ulusal hukuk kurallarına göre yargılanabilir.

2. Eğer temsilcisi olduğu devlet bağışıklıktan vazgeçerse, bu kişilerin yabancı devlet önünde bağışıklığı sona erecektir.

3. Bir kişi Dışişleri Bakanlığı görevinden ayrıldıktan sonra artık bir başka devlette uluslararası hukukun tanıdığı bağışıklıktan yararlanamayacaktır. Uluslararası hukuk altında sahip olduğu yetki uyarınca, bir devletin mahkemesi, görevi süresince özel kişi sıfatıyla yaptığı eylemler bakımından olduğu kadar, görev yaptığı süreçten önceki veya sonraki eylemleri bakımından, başka bir devletin eski dışişleri bakanının yargılayabilir.

4. Görev başındaki veya eski dışişleri bakanı, yargı yetkisine sahip bir uluslararası ceza mahkemesi önünde cezai yargılamaya tabi tutulabilir²⁴¹.

Böylelikle Divan, görevi ifa edip etmemeye bakmaksızın dışişleri bakanının uluslararası ceza mahkemeleri önünde yargılanmasını kabul etmiştir. Fakat Divan, uluslararası ceza mahkemelerinin yetkisine giren suçları işleyen dışişleri bakanının bu mahkemeler haricinde bir yabancı ulusal mahkeme önünde yargılanmasını kabul etmemektedir. Divan kararının odak noktasını oluşturan unsurun uluslararası suçların cezasız kalmaması mantığından ziyade ulusal mahkemelerin yargı yetkisine sahip olup olmaması yönünde bir eğilimle hareket ettiği anlaşılmaktadır.

Divan, dışişleri bakanının sahip olduğu bağışıklıkları tespit ettikten sonra, savaş suçları ve insanlığa karşı suçlar gibi ağır uluslararsı suçların bağışıklığı ortadan kaldırıp kaldırmadığını değerlendirmiştir²⁴². Divan, ulusal düzenlemeleri incelediğini belirttikten sonra²⁴³, bu uygulamalardan, savaş suçu veya insanlığa karşı suç işlediğinden şüphe edilen görevi başındaki dışişleri bakanının bağışıklık ve kişi dokunulmazlığını ortadan kalkmasına yönelik mevcut bir uluslararası örf ve adet hukuku kuralının varlığına ilişkin bir çıkarım yapılamayacağı kararını vermiştir²⁴⁴. Böylelikle Divan, ulusal mahkeme

241 International Court of Justice, “Arrest Warrant of 11 April 2000”, para. 61.

242 International Court of Justice, “Arrest Warrant of 11 April 2000”, para. 60.

243 Belçika özellikle Pinochet davasında bir ulusal mahkemenin devlet başkanını yargıladığını, bağışıklığın belli suç tiplerinde ulusal mahkemelerde ileri sürülemeyeceğini iddia etmiştir. Fakat Divan özellikle Pinochet davasını incelediğini buradaki uygulamanın bir örf adet hukuk kuralını meydana getirecek bir uygulama olmadığını belirtmiştir. International Court of Justice, “Arrest Warrant of 11 April 2000”

para. 58; Pinochet davasını, Tutuklama davasından ayıran en önemli noktalardan birisi ise Pinochet davasında fail görev başında değildi, ancak Tutuklama davasında şüpheli görevini ifa etmekteydi.

244 International Court of Justice, “Arrest Warrant of 11 April 2000”, para. 58.

önünde suçun ağırlığına bakılmaksızın görev başındaki bir dışişleri bakanının yargılanamayacağını teyit etmiştir. Divan, suçun ciddi nitelikte olmasının otomatik olarak ulusal mahkeme önünde dışişleri bakanının cezai bağışıklığını kaldırıcı bir etki doğurmadığını tespit etmiştir.

Türk mevzuatı açısından değerlendirdiğinde, 1982 Anayasasının 112. maddesinin 2. fıkrasında Dışişleri Bakanı kendi yetkisi içindeki işlerden ve emri altındakilerin eylem ve işlemlerinden hem Başbakana karşı hem de genel olarak sorumludur. Dışişleri Bakanlığının dolayısıyla Dışişleri Bakanın görev ve yetkileri bugün başlıca 05.05.1969 tarihli ve 1173 sayılı Milletlerarası Münasebetlerin Yürütülmesi ve Koordinasyonu Hakkında Kanun²⁴⁵ ile 07.07.2010 tarih ve 6004 sayılı Dışişleri Bakanlığının Kuruluş ve Görevleri Hakkında Kanun ile düzenlenmiş bulunmaktadır.