Dinler Arası Din Öğretimi

Bu bölümde aşağıdaki sorular bağlamında dinler arası din öğretimi modelini ele almaya çalışacağız.

1. Dinlerarası din öğretimi modelini gündeme getiren sebepler nelerdir?

2. Dinlerarası din öğretiminin gerekçeleri nelerdir?

3. Dinlerarası din dersi hangi ülkelerde uygulanmaktadır?

4. Dinlerarası din dersine getirilen eleştiriler ve dersin uygulanmasıyla ilgili sıkıntılar nelerdir?

Geleneksel din öğretiminin, artan nüfus hareketlilikleri ve göçler, iletişim ve etkileşim imkanlarının artması, mevcut din dersi uygulamalarının bireylerin ihtiyaçlarını karşılamada yetersiz kalması; insanlar arasındaki benzerlikleri merkeze alan modern düşüncenin evrenselci paradigmasının yerini farklılıklara vurgu yapan eğilimlere bırakması¹ gibi çeşitli sebeplerle sorgulanmaya başlamasının beraberinde

1 Recep Kaymakcan, Çokkültürlülük, Eğitim, Kültür ve Din Eğitimi, s. 7.

48

getirdiği yeni din öğretimi arayışlarından birinin dinlerarası din öğretimi olduğunu söyleyebiliriz.

Dinlerarası din öğretimine duyulan ihtiyaç, Teolog Ovey N. Mohammed tarafından “Çokkültürlülük ve Din Eğitimi” isimli makalesinde, çeşitli açılardan gerekçelendirilmiştir. Mohammed’e göre, gençlerin çok kültürlü bir hayata hazırlanabilmeleri için Hristiyanlık dışındaki dinleri öğrenmesi gerekir. Çünkü bu şekilde dini farklılıkları anlama, değerlendirebilme ve bu farklılıklara karşı saygı duyabilme noktasında onlara yardımcı olunabilir.²

Diğer dinlerin öğretilmesi için yaşanılan coğrafyada başka din mensuplarının bulunması gerekli değildir. Dini açıdan homojen bir topluluktan dahi bahsetsek diğer dinleri öğretim konusu yapmalıyız. Çünkü gençler çeşitli iletişim vasıtalarıyla kendileri gibi düşünmeyen, inanmayan farklı insanların varlığından haberdar olmaktadır. Gençlerin bu farklılıklara duyduğu ilgi, merak, daha fazlasını öğrenme arzusu dahi diğer dinlerin öğretimi için yeterli bir nedendir.³

Dinlerarası din dersleriyle ilgili bir başka gerekçe; dinin kültüre katkısını;

müzik, sanat, mimari, tiyatro, edebiyat gibi alanlardaki etkisini kavrayabilmektir.⁴ Bunların yanı sıra, dinlerarası din dersleri uluslararası bir anlayışı geliştirmek için de gereklidir. Çünkü diğer dinler hakkında bilgi sahibi olan insan, başka ülkelerde yaşayan insanların müşterek problemlerle ilgili bakış açısını öğrenir. Bu nedenle din dersleri dinin, siyaset, ekonomi, sağlık, insan hakları, adalet gibi konular

2 Ovey N. Mohammed, “Çokkültürlülük ve Din Eğitimi”, çev. İhsan Çapçıoğlu, Kültürel Çeşitlilik ve Din, s. 161.

3 Mohammed, a.g.m., s. 161.

4 Mohammed, a.g.m., s. 162.

49

üzerindeki etkisini; farklı dinlerin toplumların yaşam tarzlarını belirlemedeki rolünü ve bunların çağdaş dünyayı uluslararası boyutta nasıl ilgilendirdiğini açıklamalıdır.⁵

Yukarıdaki açıklamalardan dinlerarası din öğretimine duyulan ihtiyacın, toplumsal, kültürel, pedagojik, felsefi ve evrensel açılardan kısaca temellendirildiğini görmekteyiz. Mohammed, Katolik Kilisesinin II. Vatikan Konsili öncesinde diğer dinlere bakışın son derece olumsuz olduğunu, Konsil sonrasında ise bu tutumun değiştiğini ifade ederek; ⁶ aslında 1960’lı yılların din eğitimi alanında farklı yönelişler konusunda bir milat olduğu noktasına bizleri taşımaktadır. II.

Vatikan Konsili’nin Hristiyan dünya açıdan önemini açıklayan Beyza Bilgin, bu Konsil ile Katolik Kilisesinin ilk defa ayrı kiliseleri tanımasından ve Ekümenik Hareketi tanımlamasından bahseder. Ekümenik Hareketin başlangıçtaki hedefi Hristiyan mezhepler arasında işbirliğinin sağlanmasıdır. İkinci aşamada İbrahimi dinler arasında işbirliği hedeflenmektedir. Üçüncü ve dördüncü basamakta ise amaç önce hangi dine mensup olursa olsun tüm inananlar arasında; son aşamada ise inansın inanmasın tüm insanlar arasında iletişimin sağlanmasıdır.⁷

Mohammed’in makalesinin devamından hareketle dinlerarası din öğretimiyle ilgili teolojik bir tespit yapmak gerekirse bunu “başkalarının inançlarından haberdar olmanın bize, kendi inancımızı daha doğru anlama ve inancımızı içselleştirme konusunda yardım etmesi”⁸ şeklinde formüle edilebiliriz.

5 Mohammed, a.g.m., s. 162.

6 Mohammed, a.g.m., s. 164-167.

7 Beyza Bilgin, “Mezhepler ve Dinlerarası Eğitim ve İşbirliği”, AÜİFD, XXXIX, Ankara 1999, s. 7.

Ayrıca bkz. Thomas Michel, “Katolik Hristiyan Toplumunda Hristiyan Olmayan Dinlerin Öğretilmesi”, Din Öğretimi ve Din Hizmetleri Semineri, 8-10 Nisan 1998, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 1991, ss. 356-362.

8 Mohammed, a.g.m., s. 168.

50

İngilizce’de “interreligious education” şeklinde tanımlanan dinlerarası din dersinde mevcut “inter” kelimesi diğerlerinden ve onların geleneklerinin hikmetlerinden öğrenmeye açıklık olarak tanımlanmaktadır. Başkalarını tanımak ise kendini bilmenin en iyi yoludur. Farklılıklarımız ve benzerliklerimiz üzerinde düşünerek, aslında gerçekten kim olduğumuzu öğreniriz ve kendi varlığımızı inşa etmek için hayati bir yol buluruz. Daha da ötesi farklılıklarla meşgul olarak kendi manevi boyutumuzu zenginleştirebiliriz.⁹

Dinlerarası din öğretimi kavramı, din derslerini sınıflandırmada kullanılan bir başka taksonomiye dayanmaktadır.

a. Tek dinli din öğretimi (mono religious education) b. Çok dinli din öğretimi (multi religious education) c. Dinlerarası din öğretimi (interreligious education)

Tek dinli din eğitimi ilerleyen bölümlerde açıklayacağımız çok kısaca tek bir dinin öğretime konu edildiği din derslerini ifade etmektedir. Tek dinli din dersleri

“katı”(hard) ve “yumuşak” (soft) olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Katı model, dışlayıcı(exclusivits) yaklaşımdan hareketle Hristiyanlık dışında kurtuluş olmadığı önermesine dayanırken; “yumuşak” model kapsayıcılıktan(inclusivist) etkilenerek diğer dinlerle ilgili öğretim yapar ama bu bir çeşit vantrilokluk yapmanın ötesine geçmez. Çok dinli din dersleri, toplumun çok dinli yapısını tanır. Dinlerin toplumda ve insanların yaşamlarında görünen tezahürlerinden hareketle kendilerini temsil etmeleri esastır. Öğrencilerin, çeşitli dinler hakkında bilgilendirilmesi yoluyla saygı

9 Yoshiharu Nakagawa “Oriental Philosophy and Interreligious Education: Inspired by Toshihiko Izutsu’s Reconstruction of “Oriental Philosophy”, International Handbooks of Inter-religious Education, 2010, Springer, s. 325-326.

51

ve birarada yaşama bilincini geliştirmek için amaçlanır.¹⁰ Bu açıdan bakıldığında, çok dinli din dersleri, çoğulcu toplumda din derslerinin nasıl olması gerektiğine verilmiş bir başka cevaptır. Dinlerarası din dersleri ise okuldaki ve toplumdaki çoğulculuğu dikkate almakla kalmaz; aynı zamanda farklı din mensuplarını aktif bir biçimde diyaloğa çağırır. Dinlerarası din öğretimi kendi geleneğiyle ilgili bilgi ve meşguliyet, anlama ve diğer geleneklere sezgisel yaklaşımı gerektiren diyalojik modele dayanır. Daha da ötesi diğerini anlamak için kişinin kendi geleneğiyle eleştirel bir diyaloğa girmesini gerektirir. ¹¹ Bu noktada ondan farklı din ve değerlere sahip insanlar arasında karşılıklı anlayışı teşvik etmesi için önemli bir rol oynaması beklenmektedir.

Dinlerarası din derslerinde, aynı ülkede yaşayan farklı dinlere mensup öğrencilerin farklı sınıflarda ders görerek birbirine yabancılaşmalarına engel olmak için, aynı sınıfta ders almaları söz konusudur. Bu anlamda mezhepler üstü din dersleriyle benzeşmektedir. Çünkü mezhepler üstü din derslerinde de öğrenciler mezheplerine göre farklı sınıflarda ders almak yerine; birlik ve beraberliği güçlendirmek ve ayrışmaların önüne geçmek için aynı sınıfta ders işlemektedir.

Ancak mezhepler üstü din derslerinde – farklı temayüller olmakla birlikte – genel olarak dinin müşterek paydalarından hareket ederek ortak bir zemin oluşturma çabası söz konusuyken; dinlerarası din derslerinde bu farklılıklar göz ardı edilmez ve öğretim konusu yapılır. Öğrencinin bilişsel düzeyde zenginleşmesi hedeflendiği gibi duyuşsal anlamda bu farklılıkları anlayabilmesi, içselleştirebilmesi ve psiko motor düzeyde bunu yansıtabileceği saygı, hoşgörü, anlayış, birarada barış içinde yaşama vb. davranışları geliştirmesi beklenmektedir.

10 Peta Goldburg ,”Developing Pedagogies for Inter-religious Teaching and Learning”, International Handbooks of Inter-religious Education, s. 355-356.

11 Goldburg, a.g.m, s. 356.

52

Dinlerarası din eğitimi modelinin uygulanmasında iki yaklaşımdan söz edebiliriz.

1. Öğrencinin kendi dinini öğrenirken diğer dinlerin de öğretime konu edilmesidir. Lahnemann tarafından önerilen “ mezhep merkezli dinlerarası açılımlı din dersi” bu bağlamda ele alınabilir.¹²

2. Dinlerarası din dersi başlığı altında ayrı bir program geliştirilebilir. Bu derste ülkede mevcut dinlerle birlikte diğer dinler öğretim konusu yapılır.

Öğrencilerin kendi din ve mezhepleriyle ilgili konuşmaları sağlanır. Ancak burada bir ön koşul olarak öğrencinin kendi dinini bilmesi gerektiği unutulmamalıdır.¹³ Bu noktada Beyza Bilgin’in mezhepler arası bir din dersinin programlanmasıyla ilgili önerileri akla gelmektedir. Beyza Bilgin de öğrencilerin başlangıçta kendi dinleriyle ilgili olarak bilgilendirilmeleri gerektiğinden, ilerleyen sınıflarda ise mezhepler ve dinlerle ilgili ayrıntılara girilebileceğinden bahsetmektedir.¹⁴

Mezhepler arası din dersinin uygulamada olduğu ülkelerle ilgili şunları söyleyebiliriz.

Almanya’nın Hamburg eyaletinde uygulanmakta olan “Herkes İçin Din Dersi” isimli ders, dinlerarası bir din dersidir. Mezhebe bağlı din derslerinin Hamburg’taki dini çoğulculuğun ihtiyaçlarına cevap verememesiyle ilgili şikayetler üzerine geliştirilmiştir. Bu derste, tüm din mensupları aynı sınıfta ortak dini kavram

12 Cemal Tosun, Din Eğitimi Bilimine Giriş, s. 136.

13 Tosun, a.g.e., s. 136.

14 Bilgin, a.g.m., s. 2.

53

ve fenomenlerle dersi işlemektedir. Amaç öğrencilerin birarada yaşama kültürünü oluşturmalarına yardım etmektir.¹⁵

Norveç’te 1997 yılında uygulamaya konan “Hristiyan Kültürü ve Din ve Ahlak Eğitimi” dersi dinlerarası ders uygulamasına bir başka örnektir.¹⁶ Yeni Zelanda¹⁷ ve Hollanda’da¹⁸ bu modele uygun dersler vardır

Ayrıca ülkemizdeki mezhepler üstü din dersi de amaç ve muhteva açısından dinlerarası açılımlı bir nitelik arzetmektedir.¹⁹

Dinlerarası din derslerine getirilen eleştirilerin ve uygulamayla ilgili zorlukların başında öğrencilerde dini kimliğin inşasının nasıl gerçekleşeceği; bunca farklı din arasında öğrencinin kendini konumlandırmayla ilgili bir karışıklık yaşayıp yaşamayacağı gelmektedir. Kari Flornes, bu endişenin somut bir şekilde gözlemlendiği Norveç’te, çocuklara 6-10 yaşları arasında sadece kendi dini arka planlarına ve bağlılığa bakış açısını ele alan bir din eğitimi vermek ve ortaokula gelmeden diğer dinleri tanıtmamak²⁰ şeklinde öneriler olduğundan bahsetmektedir.

Bir diğer sıkıntı, bu dersin öğrencilerin anlamlı bir dinlerarası diyaloğa girmesini gerektirmesidir. Bu ise hem diyalogla ilgili bilgi sahibi olmayı hem de

15 Tosun, a.g.e., s. 136.

16 Tosun, a.g.e., s. 136.

17 Kevin Wanden and Lyn Smith, “Finding aWay Forward: Interreligious Education and Religious Education in Aotearoa New Zealand”, International Handbooks of Inter-religious Education., s. 457-478.

18 K. H. Ina ter Avest and Siebren Miedema, “Learn Young, Learn Fair. Interreligious Encounter and Learning in Dutch Kindergarten”, International Handbooks of Inter-religious Education, s. 513-527.

19 Tosun, a.g.e., s. 136. Türkiye’de din derslerinde diğer dinlerin öğretimiyle ilgili gelişmeler için bkz. Cemal Tosun, “Cumhuriyet Dönemi Din Dersi Öğretim Programlarında Diğer Dinler, Türkive'de Dinler Tarihi Dünü, Bugünü ve Geleceği Sempozyumu Aralık 4-6 2009, Ankara 2010, Türkiye Dinler Tarihi Derneği Yayınları, s. 655-672.

20 Kari Flornes, “Çoğulcu Toplumların Okullarında Zorunlu Din Öğretimi”, Din Öğretiminde Yeni Yöntem Arayışları Uluslararası Sempozyum Bildiri ve Tartışmalar, s. 145.

54

öğrencilerin kendi din ve kültürleriyle ilgili dini okuryazarlık (religious literacy) geliştirmiş olmalarını gerektiren bir süreçtir. Eğer dinlerarası din dersinin amacı hoşgürü ve daha geniş bir çerçevede sosyal uyumu yerleştirmekse bu salt bilgi aktarımıyla gerçekleşebilecek bir süreç değildir. Biginin yanı sıra kritik edebilmeyi ve derin düşünebilmeyi de gerektiren bir süreçtir. Ancak bu şekilde öğrencilerin önyargılı tutum ve davranışlarının değişmesi beklenebilir. ²¹ Dolayısıyla dinlerarası din dersleri için öğrencilerin gelişim basamaklarına uygun çok dikkatli bir planlama ve muhteva şarttır.

Dinlerarası din derslerinin uygulanmasında karşılaşabilecek bir başka zorluk ise öğretmenlerle ilgilidir. Bu dersi verebilecek bir öğretmenin diğer dinlerle ilgili geniş bir bilgi birikimine sahip olması yeterli değildir. Aynı zamanda öğrencilerin bu öğrenme süreciyle başa çıkmalarına yardımcı olabilecek özel bir pedagojik niteliği haiz olması gerekir.²²

21 Wanden and Smith, a.g.m., s. 470.

22 Wanden and Smith, a.g.m., s. 470. ; ayrıca bkz. Flornes, a.g.m., s. 144.

55