Empatik dinleme Yüzeysel Dinleme
Yargısız ve eleştirel dinleme Görünüşte dinleme
Derinlemesine Dinleme Seçerek dinleme
Çözümleyici dinleme Duyguya saplanarak dinleme
Etkin / Aktif dinleme Savunucu dinleme
Dikkatle dinleme Tuzak kurucu dinleme
1.Etkili Dinleme
Aktif bir süreç gerektiren etkili dinleme gerçekleşirken tek yönlü bir aktarım gerçekleşmez. Dinleyicinin konuşmaya dahil olması, konuşmacıyla uygun vücut dili ile iletişim sağlaması gereklidir. Konuşmacıya dinleyerek yardım etmek onun stres düzeyini azaltacağından (Çankaya, 2011) duygu, düşünce ve bilgi aktarımını kolaylaştırır. Etkili dinleme yalnızca sese odaklanmak değil, konuşmayla veya sesle birlikte verilen, sözlü olmayan öğelerin farkına varmayı gerektirir.
2.Etkisiz Dinleme
İletişimi engelleyen ve güçleştiren dinleme davranışlarına etkisiz dinleme denir. Zoraki, zihinsel ve fiziksel hazırlıktan yoksun, karşısındaki kişiyi anlama çabası içinde olmadan bilinçsizce yapılan dinlemeler etkisiz dinlemelerdir.
1.2.4.Dinlemeyi Etkileyen Faktörler
Dinleme hangi türde olursa olsun, alınacak verim çeşitli etkenlere bağlıdır. Kimi etkenler dinlemeyi tam verimli hale getirirken kimisi verimi düşürmektedir. Sesli iletinin kaynağına, dinleyene, çevresel etkenlere, konuya bağlı olarak dinleme verimi etkilenir. Dolayısıyla dinlemenin kontrol altında tutulması ve amacına tam olarak ulaşabilmesi için dinlemeyi olumlu veya olumsuz şekilde etkileyen faktörlerin
18
tanınması gerekir. Dinlemenin olumsuz etkilendiği veya engellendiği durumlarda, bu duruma kaynak olan faktör ortadan kaldırılmadır.
Çiftçi (2001) dinlemeyi etkileyen faktörleri 7 başlık altında toplamıştır.
1. Fizyolojik faktörler: Dinleyicinin işitme duyusuyla ilgili olan faktördür. İşitme kaybı olan dinleyici, sesli verileri algılamakta zorluk yaşayacağından dinleme olumsuz etkilenir. Bu da dinleyici için aleyhte bir durumdur. Konuşmacılar, bu duruma dikkat ederek alınması gereken önlemler varsa, gereğini yapmalıdır. Bununla beraber açlık, susuzluk, uykusuzluk gibi fizyolojik ihtiyaçların (Özbay, 2012) giderilmesi dinlemeyi olumlu yönde etkileyecektir.
2. Fiziki faktörler: Dinlemenin gerçekleştiği ortamların niteliği de, dinlemeyi olumlu ya da olumsuz etkileyen faktörler arasındadır. Ses kaynağı ile dinleyici arasındaki mesafe, bulunulan ortamın ses düzeni, dinleyicilerin oturma düzeni, çok rahat ya da çok rahatsız koltuklar, ses yalıtımı, seçilen ortamın dinleyici sayına uygunluğu gibi faktörler dinlemeyi etkilemektedir. Yapılan dinleme etkinliği planlı bir etkinlikse, fiziki yapı gözden geçirilerek en yakından en uzağa kadar herkesin işitmesi sağlanmalıdır. Ortamdaki aksaklıklar giderildiğinde dinlemenin önündeki engeller de kalkmış olacaktır.
3. Psikolojik faktörler: Dinleyenin ve konuşmacının içinde bulunduğu ruh hali, dinleyicinin dikkati ve ilgisi üzerinde etkilidir. Dinleyicinin özel ilişki ve durumlarından kaynaklan ruh hali konuşmaya odaklanama gibi sorunlara yol açar. Konuşmacının tavırları, ortamın fiziki yapısı ve toplu dinlemelerde ise diğer dinleyicilerin ruh hali, dinleyicileri dolayısıyla dinleme verimini etkiler. Olumsuz bir durumla karşılaşmamak için konuşmacı, dinleyicilerin ruh hallerini iyi bir gözlem sonucunda öğrenerek konuşmasına yön verebilir.
4. Zihinsel faktörler: Dinleme, zihindeki canlı ve hareketli süreçlerle oluşur. Zihinsel yetersizliği olan, öğrenme güçlüğü çeken veya zeka problemleri yaşayan bireylerin dinlemede zorluklarla karşılaşacağı göz ardı edilmemelidir.
19
Konuşmacı, dinleyicinin zihinsel kapasitesini veya yetkinliğini göz önüne alarak konuşmasını aktarmalıdır. Aksi takdirde öğrenme gerçekleşmez. Zihnin dinleme açısından eğitilmesi çok önemlidir. Dinleme beyne gelen sesli uyaranları alıp, ön öğrenmelerinin süzgecinden geçirerek yeni şemalar oluşturma veya mevcut şemaları güncellemedir.
Kelime hazinesinin oluşması, konuşma, ses iniş çıkışlarıyla sözcüklere yüklenen anlamlar dinleme yoluyla oluşur. Dinleyici, tonlamaya duyarlı olmazsa duyduğu bir cümleye anlam veremeyebilir (Özbay, 2012: 166). Hızlı gerçekleşmesi gereken dinlemelerde konuyu yakalayabilmek ve anlam kaybı yaşamamak için kelime hazinesini geliştirmek gerekiyor. Bu yüzden zihin ve hafıza eğitimi dinlemeyi etkileyen bir önemli bir faktördür.
5. Sosyal Faktörler: “Sus küçüğün, söz büyüğün” atasözündeki düşünce yapısıyla yetişen bireylerin etkili bir dinleyici olacağı söylenemez. Pasif dinleme yapacak olan birey böylece anlam derinliğine inmeyecektir. Küçük yaşlardan itibaren kendisini dinleyenlerin olduğunu fark eden birey, etrafındaki insanları dinlemeyi öğrenecektir.
6. Öğretmen (konuşmacı) faktörü: Dil özelliklerine hâkim, öğrencilerinin zihinsel ve sosyal durumlarından haberdar, dinleme ortamını düzenleyen öğretmen her zaman kendisini verimli bir şekilde dinletebilir. Konuşmacının duruşu, jest ve mimikleri, ses tonu, konuyu sunma biçimi, bilgi birikimi, dili kullanma becerileri dinlemeyi etkileyen faktörlerdendir (Özbay, 2012: 168).
7. Konu faktörü: Dinleyicilerin ilgisini çekecek konunun bulunması dinleme eyleminin amacına ulaşması için çok önemlidir. Dinleyiciler ilgi alanı olmayan konularda seçici dinlerler. Kelimeler tanıdık değilse, ifadeler eskiyse veya düşünceler belirsizse (Özbay, 2012: 171) anlatılanların dinleyenler açısından anlamı olmaz. Konu da dinlemeyi etkileyen faktörlerdendir. Önemli olan bu faktörü olumluya çevirip tam verimli anlamanın sağlanmasıdır.
Dinleme, bireylerin bilinçli olarak gerçekleştirdiği bir eylem olması nedeniyle en çok dinleyicilere bağlı etkenlerden etkilenerek karmaşık ve zor hale gelir. Dinleyici,
20
düşüncelerini gelen mesaja yönlendirmeyi durdurduğu anda, dikkatini kendi kişisel endişe ve ilgileri kendilerine çeker (Özbay, 2012: 157)
Şekil 2:Derin Yapı Yüzey Yapı İlişkisinde Dinleme Becerisi
(Onan, 2015)
Yukarıdaki şekilde de görüldüğü gibi Onan (2015), dinlemenin oluşumu sürecinde etkili olan unsurları 7 başlık altında toplamıştır. Yüzey yapı dinlemenin fizyolojik boyutunu, derin yapı ise anlam boyutunu ifade eder.
1. Ön bilgi: Dinleyicinin daha önceki yaşantıları sonucunda oluşturduğu
bilgilerdir. Dinledikleriyle ilgili ön bilgilere sahip olan dinleyici sesli iletileri daha kolay anlamlandıracak ve yorumlayacaktır.
2. Bürün olguları (prozodik unsurlar):Vurgu, tonlama, ezgi, durak, süre gibi sesli
unsurlar sesli iletiyi aktaran kişinin duygu ve düşüncelerini aktarmaya yarayan ses öğeleridir. Konuşmadaki vurgu, tonlama, anlamlı gruplama ve duraklama gibi prozodik özellikler, dinleyicinin dinlediğini anlamasına yardım eder (Baştuğ, 2012).
21
3. Akıcılık: Sesli iletinin kaynağından akıcı şekilde çıkması, ileti bütünlüğünü
sağlayarak, dinleyicinin anlam oluşturma sürecini kısaltır.
4. Alıcı kelime hazinesi: Alıcı kelime haznesi gelişmiş bireyler sözcüklerin farklı
anlamlarını yakalayabilir, anlam ilişkileri kurabilirler.
5. Beden dili: Konuşmacının beden dili ile sesli iletisinin tutarlı olması anlamayı
kolaylaştırır. Beden dili tamamlayıcı etki yapan bir unsurdur.
6. Eklemleme: Konuşmacının anadiline ait sözcükleri seslendirirken herhangi bir
hata yapmayıp, dinleyicinin anlama ulaşmasını kolaylaştırmasıdır.
7. Gürültü: Dinlemeyi olumsuz etkileyen bir unsurdur. Sesli iletinin dinleyiciye
ulaşmasını ve dinleyici tarafından anlamlandırılmasını engeller.