Genelllikle özel isimler bir dilden başka bir dile çevrilmez. Onlar bir dilden başka bir dile getirilirken, kendi ilk anlamını ve ifade ettiği anlamı korumalılar. Lakin maalesef, çevrilmesi mümkün olan adların bazıları, başka dillere çevrilir. Rus ve Avrupa gezginlerinin eserlerinde çevrilmiş Azerbaycan yer adları aşağıdakılardır :
Kum adası - fle de Sable
İki kardaş adası - fle des deuh Freres Pirallahı adası – fle Sainte
Kiçik Şah burnu – Cap des Petite Schahs Böyük Şah burnu – Cap des Grands Schahs Yeddikilse – Sept Eglises
Ağdağ – la mont Blanche Ağkend – la montagne Blanche Şeytanbazar - Чертовбазар
İki kardaş daşı – Камень два брата Şeyhler kendi – Шихиевой деревня Velvele çayı – Шумная река Kayın adası – Орстров девер Kırmızı körpü – Красный мост
Aşağı Havahı – Нижни Навайи (Aliyeva, 2002, s.34-36).
Azerbaycan toponimisinde değişime uğratılmış toponimler az olmadığından bu konu özel araştırma talep eder. Her şeyden önce belirtmelidir ki, kaynaklarda değişime uğratılmış şekilde sunulan toponimlerin yanı sıra günümüzde Azerbaycan
toponimisinde fonolojik açıdan değişikliğe uğramış toponimlerin doğru versiyonun işlenmesi durumlarına da rastlanır.
Çilov – Jilov Abşeron takımadalarında Pirallahı adasından sonra ikinci büyük adadır. Hazar denizinin seviyesindeki düşüş sonucu Urunos adası ile birleşmiştir.
Çilov`un Jiloy seçeneğine en çok XVIII. yüzyılda yaşamış Rus ve Avrupa denizcilerinin eserlerinde rastlanır. F.İ.Soymonov bu adanın adı ile ilgili şöyle söylemiştir: “Adanın ilk sakini Stepan Razin olmuştur. Razin`e kadar burada kimse
yaşamamış, sonra malum olmuş ki, ada yaşayış için uygundur.Bunun için de adaya Jiloy adı verilmiştir” (Aliyeva , 2002 , s.37).
Niyazabad – Nizovaya Niyazabad yaklaşık XIV-XIX. yüzyıla ait tarihi kaynaklarda sık sık anımsanan ortaçağ Azerbaycan şehridir. XVIII-XIX. yüzyılda Kuba hanlığının esas limanı olan Niyazabad Hazar denizinin kıyısında bulunur. Heşterhan`dan gemilerle getirilen mallar Niyazabad`da boşaltılır, sonra ise kervanla Şamahı`ya ve diğer şehirlere götürüldü. Sonra Hazar denizinin seviyesindeki düşüş sonucu Niyazabad tenezzül eder.
Haçmaz bölgesinin şimdiki Nizovaya köyü Niyazabad`ın içerisindedir. Rus ve Avrupa gezginlerinin eserlerinde Niyazabad toponiminin Niyazabad, Nizabat, Nizabad, Nizovye, Nizovaya gibi seçenekleri Soymonov tarafından incelenmiştir (Aliyeva, 2002, s.39).
Şeyhler – Şihov Bakü`nün 5-6 kilometresinde bulunan Şeyhler köyü T.Sadigi`ye göre, Bibiheybet Camisi`nde mesken salmış ve burada defn edilmiş birkaç şeyhin adı ile bağlıdır. Şeyh - Müslüman dininin rütbelerinden biridir. Bu söz “yaşlı adam” , “ihtiyar” anlamına da gelir.
“Şeyh” kelimesinün “şıh” seçeneği daha işlektir. Azerbaycan arazisinde bu sözle bağlı bir çok yerler vardır :
Şıhlı – Ağdaş ,Kazah , Deveçi Şıhbey,Şıhemir – Göyçay Şıhlar – Celilabad, Yardımlı Şıh Salahlı – Eli Bayramlı
Şıhbağı – Zerdab Şıhoba – Şeki
Şıhakeran – Lenkeran
Şıhımlı – Kürdemir vb. (Aliyeva, 2002, s. 40-41).
Kurt kapısı – Volçi vorota Kurt tarihen birçok halklar için kutsal totem olmuştur. Bu totemle bağlı toponimler Türkhalklarının yaşadığı arazilerde, aynı zamanda Azerbaycan`da geniş yayılmıştır:
Kurtkobu nehri – Ağsu bölgesinde Kurtdağ – Nuha bölgesinde
Kurt geçişi – Noraşen bölgesinde, Velidağ ve Dehnedağ arasında Kurtlar – Berde bölgesi (Aliyeva, 2002. s. 41).
Bilbile – Bülbüle Bakü`nün Surahanı bölgesinde yer alan bu kasaba Abşeron`un en eski yerleşim yerlerindendir. Kasaba Bilbile gölünün(yerli ahali onu Şor gölü adlandırır) kenarındadır. Gezginlerin eserlerinde, Byulbyula( Kan), Bulbuli
(Berezin) , Bilbuli(Spasski –Avtonomov), Bilbili (Soymonov) gibi adlandırmışlardır. Azerbaycan toponimisinde “bil” topoformatlı birçok toponim vardır :
1.Bileceri 5.Erdebil 2.Bilesuvar 6.Ağbil 3.Bilecik 7.Bilistan
4.Bilheh 8.Bilbile vb. (Aliyeva, 2002, s. 42).
Bank – Banka – Banke Kendi ağ balık havyarı ile dünya pazarında ünlenen Banke kasabası Salyan bölgesinde bulunur. XVIII. yüzyılda Hazar denizini araştıran Rus denizci F.İ.Soymonov günlüğünde bu denizde olan Şah bankı, Temiz bank, Suiti bankı ve diğerlerinin adını söylemiştir.
Mezdeki – Maştağa Maştağa toponimi Azerbaycan toponimisinde kendi özgüllüğü ile ayırt edilir. Şöyle ki, toponim yaratıcılığında –a, -e, ve ya –ı,-i,-u,-ü ekleri ile meydana gelen toponimler (Kobu, Kuba, Bakü, Şeki, Leki, Şuşa vb.) çok olsa
da, “maştag” diye ikinci bir coğrafi ada rastlanmamıştır. Bu da şunu gösterir ki, “Maştağa” herhangi bir adın değişime uğratılmış halidir.
Maştağa arazisinde “Çildak” adlanan Pir de vardır. Korku sonucu hastalığa yakalanan insanları bu pire götürürler (Aliyeva, 2002, s. 45).
2.4. Azerbaycan`da En Uzun ve En Kısa Coğrafı Adlar
Dünya haritasındaki sayısız toponimler (coğrafi isimler) arasında 3-5 harfli basit toponimlerin yanı sıra, 10-15 veya bazen daha çok harfli toponimler de vardır. Başlangıçta, Azerbaycan'ın en büyük 70 yerleşim yerinin - şehir ve ilçe merkezleri incelenmiş, ilginç sonuçlar bulunmuştur: Azerbaycan`daki şehirlerin en kısa ismi üç harfli Kah ve en uzun ismi 10 harfli Mingeçevir`dir.
8 şehirin adı – 4 harfli (Bakü, Kuba, Oğuz, vb.) 12 şehirin adı – 5 harfli (Gence, Kazah, Ağdam vb.) 18 şehirin adı – 6 harfli (Şamahı, Göyçay, Şemkir vb.) 8 şehirin adı – 7 harfli (Masallı, Ağstafa, Ordubad vb.) 18 şehirin adı – 8 harfli(Sumgayıt, Lenkaran, Zakatala vb.)
4 şehirin adı – 9 harfli (İsmayıllı, Sabirabad, Bilesuvar ve Hacıkabul).
Sonuçları özetlersek, incelenen alıntılar arasında toplamın %63'ü 6-8 harfli(44 şehir), %30'u 3-5 ve%7'si 9-10 harfli yer adlarıdır. Azerbaycan`ın diğer toponimleri, özellikle köy isimlerinin biraz uzun olduğunu göz önünde bulundurarak, 7 harfli toponimi, Azerbaycan toponimleri için standart olarak kabul edilebilir (Feteliyev, 2015, s.3).
Azerbaycan toponimisinde sadece bir harften oluşan toponim bulunmamaktadır. İki harfli tek bir toponim ise Hazar denizindeki Ku adası’dır .Üç harfli toponimler de çok değil, 40-50 tane, belki daha çok gösterilebilir:
1.Kür (nehir), 2.Gil (ada), 3.Yel (dağ),
4. Kum(Kah), 5.Aza(Nahçıvan), 6.Hil(Kusar), 7.Nic(Kebele), 8.Zar (Kelbecer), 9.Kiş(Şeki) köyü vb.
Azerbaycan`da 13-14 hatta birkaç 15 ve 16 harfli köy adı mevcuttur: Necefkulubeyli (Ağcabedi), Kubalıbalaoğlan (Hacıkabul), Hırmankaynarbine (Zakatala) vb.
Goranboy bölgesinde 18 harfli Kaşaltıkarakoyunlu Köyü kendi kocaman ismiyle onları aştı. Bu da son olmadı, Azerbaycan coğrafyasının bu alanda rekoru belirtildi: Berde bölgesinde 19 harfli Mirzehankarakoyunlu köyüdür. Ama şu da belirtilmelidir ki, bu araştırmada adı sadece birleşik, yani bir sözle yazılan toponimler dikkate alındı, iki sözle ve ayrı yazılan coğrafi adlar dikkate alınırsa, İmişli bölgesindeki Yukarı Karagüvendikli köyü 20 harfli Azerbaycan toponimlerinin lideri olabilir (Feteliyev,2015, s.5).