Azerbaycan`ın eski dönem tarihine dair yeterli kadar yazılı kaynak olmaması, o dönemde mevcut olan devlet kurumlarının, tarihi politik coğrafiyasının derinden incelenmesine izin vermez. M.Ö. 2. ve 3. binyılda Azerbaycan`ın güneyinde özellikle Urmiya gölünün etrafında bir sıra kabileler yerleşmiştir. Gölün doğu ve batısında Kutiler, güneyinde Lullubi, Hurriler, güneydoğusunda Uruatriler, Kutmikiler yaşamıştır.Lullubbi kabilesinin içerisinde Turukki, Su ve başka kabilelerin olduğu tahmin edilir.
Manna devleti Azerbaycan`ın güneyinde yaranmış ilk devlet kurumudur.Daha sonra bu arazide Atropatena devleti kurulmuş, kuzeyinde ise Kafkasya Albaniya`sı mevcut olmuştur. İsmi ilk kez M.Ö. 843. yılda duyulan, Assur, Urartu kaynaklarında ve Bibilyada Munna, Manna, Mannas, Minni vb. şekilde geçer. Manna devleti özellikle Urmiya gölünün güneydoğusunda küçük hükümranlıkların birleşmesi sonucunda meydana gelmiştir. Manna`nın sınırları belirli bir dönemde Araz nehrinin kuzeyine kadar uzanmıştır. Assurların yürüşleri sonucunda Manna devleti kendi gücünü kaybetti. Zikertu, Uişdiş, Messi, Andia ve diğer iller ondan ayrıldılar.Manna`ın adına son kez Bibilya kaynaklarında M.Ö. 593 yılında rastlanmıştır (Piriyev, 2006, s.14)
Atropatena – M.Ö. 4. – M.S. 3. yüzyılda İran yaylasının kuzeybatısında mevcut olmuştur.Onun arazisi Güney Azerbaycan, İran Kürdistanı, bazen Kuzey Azerbaycan`ın güney bölgeleri ve hatta, Güney Kafkasya`nın illerini kapsar. Devletin kuzey sınırı Araz nehrine, doğu sınırı Talış ve Elbrus dağlarına, güney sınırı Elvend dağına ulaşır. Başkenti Urmiya nehrinin güneydoğusunda, Miandor şehrinden doğuda, Leylan köyü yakınlığında bulunan, Kazaka şehri olmuştur. Atropatena arazisi dağlık illerden oluşmuştur. Ülkenin farklı semtlerinde Savalan, Sehend, Büzgüş, Kaflantı, Bağra, Zaqros ve diğer dağlar vardır. Atropatena aynı dağlardan geçen nehirlerle de zengindir. Başlıca nehirleri Kızılüzen, Karasu, Kiçik Zab, Korka, Karun ve başkaları olmuştur.
Eski Azerbaycan halkının dini görüşleri göksel kuvvetler, ateşe, suya farklı putlara inamla bağlı olmuştur. Azerbaycan`da özellikle onun güneyinde ateşe inam yaygındı. Halk arasında Çok Tanrılılık (Politeizm) mevcut olmuştur.Tek Tanrılılığı başlıca tutan Zerdüşt dininin başlıca kitabı “Avesta” olmuştur (Piriyev, 2006, s. 15).
Kafkasya Albaniya`sı - Azerbaycan`ın kuzeyinde mevcut olmuş ilk devlet kurumu olmuştur. Antik kaynaklarda bu ülkenin adı “Albaniya”, sonrakı dönem kaynaklarıda, Ardan, Arran, Rani, Ağvan, Aran şekilde geçer.
Kafkasya Albaniya`sının arazisi Büyük Kafkasya dağlarının kuzeydoğusundan, Küçük Kafkasya dağları ve Araz nehrine, Kabırlı nehrinden Hazar denizine kadar olan alanları, Mil ve Muğan ovasını kapsar. Albaniyanın başkenti uzun dönem Kabalaka şehri olmuştur. V. yüzyıldaysa başkent Kür nehrinin sağ kıyısında bulunan, Berde şehrine göçürülmüştür. Kafkasya Albaniya`sının 30`dan çok şehri vardır. Kafkasya Albaniya`sının arazisi eyaletlere ve viyaletlere ayrılmıştır. Albaniya arazisinde 12 vilayet mevcut olmuştur : Kabalaka, Şeki, Kambisena, Eceri, Çola, Lpina, Kaspiana, Uti, Sakasena, Girdiman, Arsak ve Sünik. Bu eyaletler 2 yere ayrılır. Onlardan ilk 6 eyalet Kür nehrinin sol kıyısında, sonrakı 6 eyalet ise sağ kıyısında bulunur (Piriyev, 2006, s.16).
Çola eyaleti – Çola (Derbent) geçidinden güneye doğru, Beşbarmak dağına kadar uzanır. Büyük şehirleri Çola ve Derbent olmuştur. Çola adının İran kökenli kelimeden geldiyi söylenilir.
Lpina eyaleti – Çola`nın kuzeybatısında, Çola ile Şeki arasında bulunur. Bu arazide Albanlar, Lpinler, Legler ve başka kabileler yaşamışlar. Bu yerin adı Yunanca “Lupen”, Ermenice “Lpin” adlandırılmış etnostan gelmiştir.
Kambisena eyaleti – Bu arazi Albaniya`nın kuzeybatısında, İberya sınırında bulunur. Bu arazi kuzeybatıda, Kanık ve Kabırlı nehirlerinden, Kür nehrine kadar uzanır. Bu eyalet Sasaniler devletinin düşüşünden sonra Mehraniler`in idaresinde olmuştur.
Eceri eyaleti – Kebele vilayetinin güneyinde, Karasu ve Girdiman nehirlerinin arasında bulunur ve güneyde Kür nehrine dayanır.VII. yüzyıl “Ermenistan
Kabalaka eyaleti – Bu eyalet Lpina`dan güneyde, Eceri vilayetinden kuzeyde, Şeki ve Çola vilayetlerinin arasındakı arazide bulunur. Kabalaka yani şimdiki Kebele şehri uzun dönem Albaniya`nın başkenti olmuştur.
Şeki vilayeti – Şake adlı şehri ile birlikte Albaniya`nın kuzeybatısında, Kebelenin de kuzeybatısında bulunur.Batıda ve güneybatıda Kambisena vilayeti ile, kuzeybatıda Lpina ile, güneydoğuda Kebele ile sınırda bulunur.
Albaniya`nın Kür nehrinin sağ kıyısındaki arazileri 4 eyalete ve 6 vilayete ayrılır. Bunlar Arsak, Uti, Paytakaran ve Sünik eyaletleridir. Uti eyaletinin içerisinde de 2 vilayet vardır.Bunlar Sakasena ve Girdiman`dır.
Paytakaran eyaleti – Farklı kaynaklarda Kaspk, Kazbk (ermeni kaynaklarında), Kaspiana (yunan,Roma kaynaklarında), Paytakaran – Balasikan, Balasakan ve başka şekilde adlandırılmıştır. Merkezi aynı adlı şehir yani, Paytakaran`dır.
Uti eyaleti – Kür nehrinin sağ kıyısında bulunur. Bu eyalet Paytakaran, Arsak, Kür nehri ile komşudur. Batıda ise Albaniyanın İberya sınırına kadar uzanır. Eyaletin içerisinde Ayniana, Kani, Anarika gibi antik şehirler vardır. Uti eyaleti daha küçük arazilere, yani vilayetlere ayrılmıştır. Onlardan başlıcaları Sakasena ve Girdiman`dır. Sakasena Arsak vilayeti ile Kür nehrinin arasında bulunurdu. Strabon`a göre Baktriya vb. arazileri tutan saklar Kafkasya`nın en verimli topraklarına sahip olup, burada yerleşmiş ve bu araziyi Sakasena adlandırmışlar (Piriyev, 2006, s.20).
Girdiman vilayeti - Kür nehrinin sağ kıyısında bulunan, Uti eyaletine dahildir. Kaynaklarda bu vilayet Gardman (eski Ermeni dilinde), Girdiman (eski İran dillerinde) ve Gardabani (eski Gürcü dilinde) şeklinde geçer. Mehraniler burada Girdiman kalasını, Mehrevan şehrini ve tapınak inşa etmişler.
Arsak eyaleti – Albaniya`nın en mühim eyaletlerinden biri olmuştur. Günümüzde bu eyalet Karabağ`ın dağlık kısmını ve Mil düzünün bir kısmını kapsar. Eyaletin arazisinde Gargarlar, Utiler, Hunlar, Hazarlar ve Barsiler yaşamıştır. Hıristianlık burada yaygınlaşana kadar ahali putlara tapmıştır. Hıristianlıktan sonra burada birkaç piskoposluk meydana gelmiştir.
Sünik eyaleti –Albaniya`nın güneyinde Göyçe gölünden ve Arsak eyaletinden güneyde, Ermenistan`ın doğusunda mevcut olmuştur.Sünik eyaleti 12 vilayete ayrılmıştır.Sünik eyaletinin merkezi Nahçıvan şehri olmuştur.Sünik`in vilayetlerinden biri olan Kohtan, günümüzde Ordubad bölgesinin arazisini kapsar.Onların Ermenistan`a dahil olmaması, F.C. Memmedova`nın araştırmalatı sonucunda bir daha kanıtlanmıştır.
Esasen Putperestt olan Albanlar Geliy (Güneş allahı), Zevs (Gökyüzü allahı), Selen (Ay allahı) gibi Allahlara tapınmışlar.Lakin M.S. burada Hıristianlık yaygınlaşmaya başlamıştır. M.S. 4. yüzyılda ülkede Hıristianlığın yaygınlaşmasının ikinci dönemi başlamıştır.Hıristianlık Arsak ve kısmen de Kambisena vilayetinde daha çok yaygınlaşmıştır. 552. yılda Hıristianlığın merkezi Çola`dan Berdeye, 8. yüzyılda Berde`den Arsak`a geçti (Piriyev, 2006, s.16-21).