4.2. DEVLET BAŞKANLIĞI
4.2.2. Devlet Lideri Olarak Başkanın Fonksiyonları
Değişik hükümet sistemlerinde ve siyasi rejimlerde devlet liderinin yetkileri de değişmektedir. Bazı devletlerde bu sadece saymaca karakter taşımakta, bazılarında da gerçek egemenliği ifade etmektedir. Fakat buna rağmen, tüm hallerde Devlet Başkanı ülke içinde ve dışında devleti yüksek seviyede temsil etmektedir. Örneğin, Japonya’da, İngiltere’de devlet liderinin fonksiyonu sadece devleti temsil etmekten ibarettir. Parlamenter sisteme sahip devletlerin (Almanya, İtalya vs.) devlet
104 Caferov, Şerh, s. 354. 105 Caferov, Şerh, s. 354.
liderleri için de aynı şeyi söylemek mümkündür. Başkanlık sistemine sahip devletlerde (ABD, Rusya, Brezilya vs.) ise devlet lideri aynı zamanda yürütme erkinin de başı olup güçlü yürütme egemenliğine sahiptir. Bazı devletlerde ise devlet lideri, Başbakan bulunmasına rağmen hükümetin de rehberidir.106
Azerbaycan Devleti Başkanını devlet lideri olarak tanımlayan 8. maddede onun bazı önemli görev ve yetkileri de belirtilmiştir. Bu maddede Devlet hâkimiyeti organları içinde onun en mühim genel yetkileri anlatılıyor. Devlet başkanının bir anlamda ne ifade ettiğini açıklıyor. “Azerbaycan devletinin başı” başlığını taşıyan madde şu şekildedir:
“ I. Azerbaycan Devletinin başı, Azerbaycan Cumhuriyetinin Devlet Başkanıdır. O, ülkenin içinde ve dış ilişkilerinde Azerbaycan Devletini temsil eder.
II. Azerbaycan Cumhuriyetinin Devlet Başkanı, Azerbaycan halkının bütünlüğünü ifade eder ve Azerbaycan Devletinin devamını sağlar.
III. Azerbaycan Cumhuriyetinin Devlet Başkanı, Azerbaycan Devletinin bağımsızlığının, toprak bütünlüğünün ve Azerbaycan Cumhuriyetinin taraf olduğu uluslararası antlaşmalara uyulmasının teminatıdır.
IV. Azerbaycan Devlet Başkanı, yargı bağımsızlığının teminatıdır.”
Bu maddede Devlet Başkanının devlet lideri olma statüsünden ileri gelen görev ve yetkileri anlatılmaktadır. Bu yetkileri ülke içi yetkiler ve dış ilikler alanındaki yetkiler diye ayrılabilir. Devlet Başkanı ülke içinde Azerbaycan devletini temsil eder. Devlet ve milletin bütünlüğünü ve devletin devamlılığını sağlamakla mükellef olan Devlet Başkanı, devlet hâkimiyeti organlarının uzlaştırılmasını ve karşılıklı ilişkilerini temin eder.
Bizzat halk tarafından seçilen birisi olması itibarı ile bu, onun temel insan hakları ve hürriyetlerini temin etmesi, halk adına karar vermesi ve uluslararası arenada onları temsil etmesi gibi hakları ve Anayasa ile tespit edilen diğer hakları anlamındadır 107. Ülke içinde onun başka görev ve yetkileri de vardır. Örneğin, ülke hayatında önem kazanmış bayramlar ve tarihi günler dolayısıyla Azerbaycan halkını kutlamak gibi vs.
Dış ilişkilerle ilgili görev ve yetkilerine gelince, Azerbaycan Devlet Başkanı dış ilişkilerde Azerbaycan devletini temsil eder. Onun diğer devlet liderleri ile direkt
106
İlgar Caferov, Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasasının Esasları, Bakü, 2002, (Esasları), s. 33. 107 Caferov, Esasları, s. 34; Halilov, s. 95.
ilişkiye geçmek hakkı vardır. Bu, mektupla, telefon görüşmeleri ile ve resmi ziyaretlerle gerçekleşebilir. Onun Devlet Başkanları ile görüşmeler yapmak ve belgeler imzalamak hakkı vardır. Aynı zamanda o, Dış İşleri Bakanına talimatlar verir, karşılıklı çıkarların belirlenmesi ve dostluk ilişkilerinin kurulması ve Azerbaycan devletini rahatsız eden problemlerin çözülmesi adına uluslararası kuruluşlarda konuşmalar yapar ve önemli uluslararası antlaşmaların imzalanmasında fiilen iştirak eder vs.108
Maddenin ikinci kısmında geçen Devlet Başkanının milletin bütünlüğünü ifade etmesi, onun milletin adına konuşması, başvurması ve halkını içte ve dışta temsil etmekle milletin bütünlüğünün ve bölünmezliğinin güvencesi olması anlamına geliyor. Ayrıca bu kısımda Başkanın devletin devamını sağlaması şunu ifade ediyor: Azerbaycan Cumhuriyeti 28 Mayıs 1918 ile 28 Nisan 1920 yılları arasında var olmuş Azerbaycan Cumhuriyetinin varisidir. SSCB’nin kurulması hakkındaki 30 Aralık 1922 tarihli anlaşmanın Azerbaycan’a ait olan kısmı ise imzalandığı andan itibaren geçersizdir. Böylece, Devlet Başkanı, Azerbaycan devletçiliğinin yukarıda belirtilen prensipler çerçevesinde kurulan varisliğini temin eder ve bu varislikten doğan görev ve sorumlulukların temin edilmesini kendi sorumluluğuna alır.
Maddenin üçüncü kısmında ise Devlet Başkanının, Azerbaycan Devletinin bağımsızlığını, toprak bütünlüğünü ve Azerbaycan Cumhuriyetinin taraf olduğu uluslararası antlaşmalara uyulmasını sağladığı belirtiliyor. Burada Başkanın üç meseleyi çözmesi gerektiği anlatılıyor. Devlet Başkanının, Azerbaycan devletinin bağımsızlığını sağlaması derken, devletin iç işlerine her hangi bir müdahale ve baskıya yol vermemesi, devletin yeraltı ve yerüstü servetlerine devletin kendinin sahip olması ve devlet bağımsızlığının korunması alanında görülmesi gereken tedbirler anlaşılmalıdır.
Devletin toprak bütünlüğünün temin edilmesi dendiğinde, devletin savunma gücünün artırılması, sınır problemlerinin direkt devletin kendi tarafından çözülmesi, ülke topraklarının başka devletlere verilmesine yol verilmemesi ve devletin toprak bütünlüğünün temin edilmesi alanında yapılması gereken diğer tedbirler kast edilmektedir. Devlet Başkanının Azerbaycan Cumhuriyetinin taraf olduğu uluslararası antlaşmalara uyulmasının teminatı olması dendiğinde ise bu antlaşmalara
uyulması konusunda hayata geçirilen tedbirler anlaşılmaktadır. Bilindiği gibi uluslararası antlaşmalara uyulmadığı takdirde, uluslararası hukuka göre o devlete belli yaptırımlar öngörülmüştür. Bu bakımdan Azerbaycan Anayasası, bu antlaşmalara uyulmasının teminatçısı olmak gibi önemli ve sorumluluk getiren görevi, devleti ülke içi ve dışında temsil eden devlet liderinin üzerine koymuştur.109
Maddede dördüncü ve son kısmında geçen bir diğer husus ise onun yargı bağımsızlığının teminatçısı olma meselesidir. Hâkimlerin bağımsızlığı yargı bağımsızlığını belirleyen önemli anayasa prensiplerinden biridir (md.127). Buradaki teminat meselesi geniş kapsamlıdır. O sosyal, maddi, kurumsal ve hukuki tedbirler olarak anlaşılmaktadır. Hâkimlerin sosyal ve maddi teminat tedbirleri “Mahkemeler ve hâkimler hakkında” 10 Haziran 1997 tarihli Azerbaycan Cumhuriyeti Kanununun 106-109. maddelerinde belirtilmiştir. Kurumsal tedbirler Azerbaycan Devlet Başkanı yanındaki Mahkeme Hukuk Kurulu tarafından hâkim görevine adayların seçilmesi yoluyla icra ediliyor. Hukuki teminat ise Milli meclis tarafından çıkarılan kanunlar vasıtasıyla korunmaktadır.
Yürütmenin başı olan Devlet Başkanının yargı bağımsızlığının güvencesi olarak gösterilmesi hem “erkler ayrılığı”, hem de “hukuk devleti” ilkesi ile pek uyuşmayabilir. Çünkü yargı organının ve fonksiyonunun bütün özgürlükçü ve demokratik ülkelerde bağımsız olması gerektiği ilke olarak kabul edilmektedir.110
99. madde ise Devlet Başkanının devlet lideri olma statüsüne yeni bir hüküm daha ilave etmiştir. “Yürütme erkinin sahibi” başlığını taşıyan madde şöyledir:
“Azerbaycan Cumhuriyeti’nde yürütme erki Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet Başkanına aittir.”
Maddeye göre yürütme gücü Azerbaycan Devlet Başkanına aittir. Bu maddedeki “aidiyetlik” meselesi Devlet Başkanının yürütme alanında geniş yetkilere sahip olması ve onun Azerbaycan halkı ve devleti karşısında sorumluluğu ile izah edilebilir. Fakat yine de “aidiyetlik” kelimesinin kullanılması mahiyet itibarı ile çok doğru olmaya bilir.
Kural olarak Anayasada “Azerbaycan devletine ait olan” (md.52), “milletvekilinin ait olduğu siyasi parti” (md.89), “meclise yasa teklifi sunma hakkı… Azerbaycan devlet başkanına aittir” (md.96) ifadelerinde “aitlik” kelimesi bir kişinin
109 Halilov, s. 104.
her hangi bir şeye aidiyeti ya da her hangi bir hakkın bir kişiye ait olması manasında verilmiştir. Bazen de bir eşyanın birisine ait olması konusunda kullanılır. Mesela, Azerbaycan Cumhuriyetinin devlet mülkiyeti Azerbaycan halkına aittir. 99. maddede seçildiği müddet zarfında yürütme hâkimiyetinin Devlet Başkanı tarafından icra edilmesi kast edilmiştir.
Bu manada ilgili maddenin içeriğinin 7. maddeye uygun hale getirilmesi ve onun “Azerbaycan Cumhuriyetinde yürütme erki Devlet Başkanının rehberliği altında yürütme organları tarafından icra edilmektedir” sözleri ile ifade olunması daha maksada uygun olurdu.111
Azerbaycan uzun yıllar SB’nin terkibinde yer aldığından demokratik ve liberal geleneklere sahip olmamıştır. 70 yıllık Sovyet dönemi, otoriter yönetim anlayışını ve buna uygun siyasal kültürü yerleştirmiş, insanların bilincini ve davranışlarını da bu şekilde oluşturmuştur. Bu tür siyasal sistemlerde Komünist Parti, anayasal yollarla yönetimi büyük ölçüde elinde bulundurmaktaydı ve siyasal sistem bir tek partinin otoriter hegemonyası altındaydı.
Bunun bir etkisi olarak bağımsızlıktan sonra Azerbaycan’da mevcut olan yönetsel sistem merkeziyetçi bir yapıya sahiptir. Bu sadece Azerbaycan için değil diğer post-Sovyet ülkeleri için de geçerlidir. Ama tüm bunlara rağmen Azerbaycan’da demokratikleşme sürecinde oluşturulan kurumlar ve yapılan yasalar devlete yeni görevler yüklemektedir. Devletin bu görevleri verimli ve etkili biçimde yerine getirebilmesi için, kurum ve kuruluşların mevzuatları yeniden oluşturulmuştur. Aynı zamanda devletin üstlendiği görevleri belirten yeni yasal düzenlemeler yapılarak yönetimde saydamlığın artırılması sağlanmış, yönetimde rüşvet ve yolsuzluğun ortadan kaldırılması için tüm kamu görevlerine personel alma yöntemi sınav sistemine bağlanmıştır.112
4.2.2. Azerbaycan Cumhuriyeti Başkanlığına Aday Olacaklarda