Devlet Lideri Kavramı

Her şeyden önce şunu söylemek gerektir ki, Anayasa hukukunda devlet lideri denince neyin kast edildiği konusunda genel bir görüş yoktur. Kural olarak devlet lideri denildi mi ülke dâhilinde ve dış ilişkilerde devleti temsil eden en yüksek rütbeli ve yetkili kişi anlaşılır.96

Günlük dilde “devlet lideri” deyimi anayasalarda daha çok Cumhurbaşkanı ve kral şeklinde karşılığını bulmakta ve hukuki bakımdan devlette üstün hakemlik görevini ifade etmektedir. Devlet lideri devleti temsil eden bir makam olup, modern devletle birlikte ortaya çıkmıştır. Bu kavram devletin sürekliliğini ifade eder. Siyasal bakımdan, monarkın evrimini yansıtır, yani salt (mutlak) iktidardan anayasal yetkiye dönüşümü. Devlet lideri bir hakemdir, yürütme ise başka bir organda bulunmaktadır.97

“Devlet lideri” sistemi tüm yönetim şekillerinde mevcuttur. Monarşilerde bu monarktır. Cumhuriyetlerde ise Devlet Başkanı veya Cumhurbaşkanıdır.98 Devlet liderini belirleme şekli, hem onun adını (yani, onun için kullanılan deyimi), hem de ilgili devletin adını ortaya çıkarmaktadır. Seçimle belirleniyorsa kendisine Cumhurbaşkanı, devlete de Cumhuriyet adı verilir; Türkiye Cumhuriyeti, Federal Almanya Cumhuriyeti gibi. Görevin tevarüs yoluyla elde edilmesi durumunda, yani atadan intikal yoluyla devlet başkanlığı unvanı kazanılıyorsa, kendisine monark karşılığı kral ya da hükümdar, devlete de krallık adı verilir. İngiltere’yi de içine alan Büyük Britanya için kullanılan Birleşik Krallık ve Belçika Krallığı gibi.99

Anayasa kurallarını, yürütme mekanizmasının sabitliğini ve devamını temin edebilen, ayrıca uluslararası ilişkilerde yüksek seviyede onu temsil edebilen bir göreve ihtiyaç vardır. İşte devlet lideri bu taleplere cevap veriyor. O, devlet hâkimiyetini kuvvetlendirmek, Anayasa yolu ile devlet hâkimiyetinin değişik kolları arasında çıkan uyuşmazlıkları çözmek imkânlarına sahiptir. 100

96 _{Caferov, Şerh, s. 33; Halilov, s. 95.} 97

Kaboğlu, s. 110. 98 _{Halilov, s. 95.} 99 _{Kaboğlu, s. 111.} 100 _{Halilov, s. 95.}

Dünya ülkelerine bakıldığında Devlet lideri statüsü tek başına veya kolektif olarak kullanılmaktadır. Birinci halde o, ya monark(Belçika, Norveç, Danimarka vs.) ya da Devlet Başkandır(ABD, Fransa, Gürcistan vs.). İkinci halde ise parlamento tarafından seçilen ve devamlı faaliyet gösteren organdır.101 Kolektif organ olarak devlet lideri geçmiş totaliter sosyalist ülkelerinde(SSCB, Bulgaristan, Macaristan, Polonya vs.) yüksek temsilci organlarının yönetim kurulları sayılıyordu. Şu anda böyle bir organ Devlet Başkanı olmayan Küba’da Devlet Kuruludur. Anayasaya göre, Devlet Kurulunun Başkanı Devlet lideri sayılmaktadır.

Çin’de ise devlet lideri parlamento tarafından seçilen Cumhuriyet Başkanıdır. Fakat o, devlet liderinin bazı yetkilerini parlamentonun Daimi Komitesi ile beraber hayata geçirmektedir. İran’da ise devlet liderine ait yetkiler Müslümanlar arasından özel kurallarla seçilen Devlet Rehberi ve Başkan arasında bölünmüştür. İsviçre’de devlet liderinin yetkileri hükümet tarafından yürütülmektedir. Devlet Başkanını ise parlamento bir yıllığına seçiyor ve o, önemli yetkilere sahip değildir. 102

SSCB döneminde devlet başkanlığı kurumuna yer verilmemişti. Çünkü 1918 tarihli RSFSC Anayasası, 1924 ve sonraki yıllardaki SSCB Anayasaları Ekim devriminin “tüm egemenlik Sovyetlere” sloganına uygun olarak kolektif devlet yönetimi prensibini ilan etmişti. Bundan başka Sovyet Anayasa hukuku son zamanına kadar Devlet Başkanı kurumunun dayandırıldığı “erkler ayılığı” teorisini

şiddetle ret etmekte idi.

1985 yılından sonra sosyal siyasi hareketlenmelerin başladığı dönemde, bazı hukuki kurumların olgunlaştırılması ve gelişmesi ile ilgili problemlerin ateşli müzakere ve tartışmaları, dikkat çekici bazı değişikliklerin ortaya çıkmasına yol açtı. Bunların arasında erkler ayrılığı prensibi, hukuk devleti anlayışının uygulanması kararı ve başka kararlar da vardı. Bundan sonra bu meseleler yavaş yavaş siyasi belgelerde ve Sovyet hukuk edebiyatında yer almağa başladı. SB dağıldıktan sonra bağımsızlığına kavuşmuş diğer Cumhuriyetler gibi Azerbaycan’da da Devlet Başkanlığı Kurumu kısa bir tarihe sahiptir. Şöyle ki, Devlet Başkanlığı 1990 yılında kurulmuştur. 103

101 _{Asgerov, s. 370.}

102 _{Halilov, s. 96.}

Birçok devletin, bilhassa ABD, Fransa, Almanya gibi devletlerin Anayasalarında “devlet lideri” anlayışına açıkça yer verilmemektedir. Örneğin, ABD Anayasasının 2. maddesi başkanın yürütme görevini yürüttüğünü ve görev ve yetkilerini anlatır ama devletin başı olarak ondan bahsetmez. Yine Fransa Anayasasının 5. maddesi Başkanın anayasaya uyulmasını ve saygıyı gözettiğini ve diğer görev ve yetkilerini açıklar ama devletin başı olarak ondan bahsetmez.104

“Devlet lideri” terimine Türkiye Anayasasının 104. maddesinde, Rusya Federasyonu Anayasasının 80. maddesinde ve İtalya Anayasasının 87. maddesinde rastlıyoruz. İtalya Anayasası 87. maddesinde Devlet Başkanını anlatırken onun devletin başı olduğunu ve milli birliği temsil ettiğini anlatıyor. Türkiye Anayasasında

İtalya Anayasası ile hemen hemen aynı hükümleri görüyoruz. Türkiye Anayasası 104. maddesi de Cumhurbaşkanını anlatırken onun devletin başı olduğunu ve milli birliği temsil ettiğini belirtiyor.

Rusya federasyonu Anayasasının 80. maddesi de Devlet Başkanı devletin lideridir der. Rusya Anayasasına göre yürütme görevini Devlet Başkanı değil hükümet yürütür (md.110). Fakat gerek hükümetin kurulmasında, gerekse de bakanların ve diğer merkezi idare organları yöneticilerinin atanmasında Devlet Başkanını rolü vazgeçilmezdir. Anayasada gösterilmiş geniş salahiyetler Başkanın hükümet üzerinde genel koordinasyonunu temin eder. Fakat Anayasada ister belirtilsin, ister belirtilmesin ülke dâhilinde ve dış ilişkilerde devleti temsil eden en yüksek rütbeli ve yetkili kişi, kural olarak devlet lideri sayılıyor. Bu da genel olarak yürütmenin başı pozisyonundaki kişi oluyor.105