2. DEVLETİ OLUŞTURAN UNSURLAR
2.1. DEVLET BAŞKANI
2.1.2. Devlet Başkanının Nitelikleri
Taşköprülüzâde Ahlâk-ı Adudiyye Şerhi’nde erdemli şehrin devlet başkanlığının dört şekilde olduğunu söyler:214
207 Buhârî, “Ahkâm”,1; Müslim, “İmâret”, 20; Tirmizî, “Cihad”, 27; Ebû Dâvûd, “İmâret”, 1.
208 Taşköprizade, Şerhu’l-Ahlaki’l-Adudiyye, s. 62.
209 Arıcı, İnsan ve Toplum Taşköprizade’nin Ahlak ve Siyaset Düşüncesi, s. 128.
210 a.g.e., s. 129.
211 Gazâlî, Mülkün Sultanlarına… Nasihatü’l-Mülûk, s. 89.
212 Aristoteles, Politika, s. 30.
213 Taşköprîzâde, Ahlak ve Siyaset Risaleleri, s. 28.
214 Taşköprîzâde, Şerhu’l-Ahlaki’l-Adudiyye, s. 224.
Birinci tür başkanlık hikmetin gereğince olandır. Bu başkan eğer tek ise mutlak hükümranlığa sahiptir. Böyle bir başkanın üç niteliği vardır. Fârâbî’de bu nitelikler altı, Tusî’de ise dörttür. 215 Birinci özellik, başkanın nazarî ve amelî manada hikmet sahibi olmasıdır. Fârâbî bunu ifade için “o, sanki Faal Akılla bir olmuştur” der.216 İkinci özellik, başkanda başkalarını ikna etme kabiliyeti ve hayal ettirebilme yetisinin bulunmasıdır.
Üçüncü özellik ise başkanın cihad edebilme gücünün olmasıdır.
Başkanlığın ikinci türü, bu niteliklere sahip kimsenin bulunmadığı durumlarda bu görevi üstelenecek üç kişiden oluşan başkanlıktır. Taşköprülüzâde bu başkanlığa
“erdemlilerin başkanlığı” demiştir. Bu kimseler görüş birliği ve dayanışma halinde olmalıdır. Müellifimiz, üç kişinin özelliklerine değinmezken, Fârâbî Fusulu’l Medeni’de onları izah etmiştir. Ona göre mutlak hükümdarın özelliklerini, ayrı ayrı üç kişinin taşımasıyla başkanlık gerçekleşebilir.217
Üçüncü başkanlık türü ise töreye bağlı başkanlıktır. Bu başkan geçmiştekilerin, yani mutlak hükümdar ve erdemlilerin uygulamalarına bağlı kalarak düzenleme yapar.
Başkalığın dördüncüsü ise töreye bağlı başkanın bulunmaması durumunda bu vazifeyi yerine getirecek bir grubun başkanlık etmesidir. Fârâbî bu başkanlık türüne
“kanuna göre reisler” der.218
Îcî, Ahlâk-ı Adudiyye adlı eserinde ülkelerin unsurlarını üçe ayırmıştır: Yöneten, yönetilen ve hem yöneten hem de yönetilenler. Taşköprülüzâde şerhinde bu unsurların neye karşılık geldiğini açıklamıştır. Buna göre, yöneten devlet başkanını; yönetilen halkı;
hem yöneten hem yönetilenler ise durumu belli olmayanları ifade eder.219
Yönetici konumundaki devlet başkanında bulunması gereken birtakım özellikler vardır. Bu alanda eser yazan İslam düşünürlerinin hemen hepsi bu konuya değinmiştir.
Îcî, devlet başkanının niteliklerini yedi maddede sınırlandırmıştır.220 Tusî de bu özellikleri yedi olarak vermiş,221 Taşköprülüzâde üzerine ilave yapmamıştır. Bunlar; asalet, yüce
215 Farabi, Fusulü’l Medeni, s. 50; Tûsî, Ahlâk-ı Nâsırî, s. 275.
216 Farabi, İdeal Devlet, s. 107.
217 Farabi, Fusulü’l Medeni, s. 50.
218 a.g.e., s. 51.
219 Taşköprîzâde, Şerhu’l-Ahlâki’l-Adudiyye, s. 230.
220 a.yer.
221 Tûsî, Ahlâk-ı Nâsırî, s. 291.
gönüllülük, sağlam görüşlülük, kararlılık, sabırlı olma, varlıklı olma ve yardımcılarının olmasıdır.
Fârâbî’de devlet başkanında olması gereken özellikler on iki tanedir. Ona göre devlet başkanı doktor gibi olmalıdır. Doktor bedenleri tedavi eder, devlet başkanı da nefisleri. Nasıl ki doktor, bedenin her bir parçasında meydana gelen hastalıkları, bu hastalıkların nereden kaynaklandığını ve ne miktarda ortaya çıktığını, bunları giderme metotlarını bilmelidir, aynı şekilde devlet adamı da nefsi, nefiste meydana gelen hastalıkları ve bunları giderme yollarını bilmelidir. Başka bir deyişle şehir halkından reziletlerin nasıl uzaklaştırılacağını, faziletlerin şehir halkına nasıl kazandırılacağını ve bunların nasıl korunacağını bilmelidir.222 Fârâbî’nin İdeal Devleti’nde başkanın sahip olması gereken on iki tabiî özellik şunlardır:
1. Organları tam ve eksiksiz olmalıdır.
2. Anlama ve idrak etme yeteneğine sahip olmalıdır.
3. Anladığı, gördüğü her şeyi zihninde saklama (hıfz) yeteneğine sahip olmalıdır.
4. Uyanık olmalıdır.
5. Güzel konuşma kabiliyetine sahip olmalıdır.
6. Doğru insanları sevmeli, yalancılardan nefret etmelidir.
7. Zevk ve arzuların peşinden koşmayan biri olmalıdır.
8. Yüksek ruhlu olmalı, aşağılık şeylerden nefret etmelidir.
9. Gümüş, altın cinsinden dünyevî şeylere itibar etmemelidir.
10. Adaleti ve adil kimseleri sevmelidir.
11. Azimli, kararlı, korkusuz olmalıdır.
12. Bilgi edinmeyi sevmelidir.
Görüldüğü üzere Fârâbî, Taşköprülüzâde’ye göre daha ayrıntılı bir başkan tipi ortaya koymuştur. Eğer bu nitelikleri taşıyabilecek bir başkan bulunamazsa, bu şartlardan
222 Farabi, Fusulü’l Medeni, s. 27,28.
altısını yerine getiren veya muhayyile gücü aracılığıyla insanları uyarma kabiliyeti dışında kalan beş şartı yerine getiren kimse başkan olur.223
Mâverdî’nin, el-Ahkâmü’s Sultaniye adlı eserinde halifede aranan şartlar yedi tanedir. Halife adil olmalı, ilim sahibi olmalı, organları sağlam olmalı, hareket etmeye yarayan uzuvları tam olmalı, halkı idare edecek fikir ve bilgiye sahip olmalı, güçlü ve cesur olmalı, soy bakımından Kureyşli olmalıdır. Taşköprülüzâde şerhinde son maddeye değinmemiştir. Fakat el-Mealim adlı eserinde halifenin Kureyş’e mensub olmasını gerekli görür.224 Bu maddeyi şerhine ekleyen kişi ise Müneccimbaşı’dır (1702).225 Müellifimizin kendisinden önemli ölçüde istifade ettiği Mâverdî, Siyaset Sanatı’nda daha karakteristik nitelikler belirlemiş, belirlediği nitelikleri başkana ahlâkî tavsiyeler şeklinde sunmuştur.
Bu eserinde zikrettiği on üç madde içinde erdemleri öne çıkaran, rezîletleri ile savaşan bir başkan modeli ortaya koymuştur.226 Bu yaklaşım Taşköprülüzâde’nin üslubuyla da uyum içindedir. Nitekim kendisi Risâle fî Beyâni Esrâri’l-Hilâfeti’l-İnsâniyye isimli eserinde zahirî ve batınî sultanlığın kendisinde toplandığı bir hükümdarlık öngörür.227
Taşköprülüzâde selefleri gibi devlet başkanının organlarının tamlığı üzerinde durmamıştır. Ayrıca el-Me’âlim’de başkanın hür, mükellefiyet yaşına gelmiş, erkek ve adil olması gerektiğini, ulemanın da bu yönde görüş bildirdiğini ifade eder.228 Fakat Ahlâk-ı Adudiyye Şerhi’nde buna değinmez.