Derizbînî‟nin Nevevî ve Sonrası Eserler Arasındaki Tercih Neden

mihverinde oluĢup öne çıkan bazı Ģerh ve haĢiyeleri kaynak göstermiĢdir. O, Nevevî sonrası eserler arasından da çoğunlukla Ġbni Hacer el-Heytemî‟nin eserleri ve onun eserleri etrafında oluĢan müktesebat ve haĢiyeleri öne çıkarmıĢlardır. Bunun nedenlerini araĢtırdığımızda, mezhep içi süreçten ve mezhep içi tercih nedenlerinden kaynaklandığını görmekteyiz. AĢağıda açıklayacağımız üzere mezhep içi sürece ve tercih nedenlerine baktığımızda, bu tercihlerin gerekçeleri açıkça ortaya çıkacaktır.

Mezhepte Nevevî ve sonrası döneme baktığımızda beĢinci hicrî asırdan itibaren ġâfiî mezhebinde ġeyhayn lakaplarıyla bilinen imam Nevevî ve Ġmam Rafi‟î‟nin eserlerinin yazılmasıyla mezhepte yazılan önceki eserler adeta perdelenmiĢler, bu yeni telifatların gölgesinde kalmıĢlardır. Bunlardan sonra yaĢayaın ġafiî muhakkikler bir meselede ġeyhayn‟in kitaplarına bakılmadan, daha önce yazılan kitaplara itimad edilmeyeceğine adeta icma‟ etmiĢlerdir.68

Nevevî ve Rafiî‟nin eserlerine bakmadan onlardan önce yazılan eserlere bakarak kalp rahatlığıyla fetva vermek doğru değildir. Çünkü yukarıda belirtiğimiz gibi bu eserlerde verilen hükümler muayyen kaynak ve Ģahıslara dayanıyordu. Örneğin:

68

36

Horasan ekolunu temsil eden Kaffâl ile ashabı ve Irak ekolunu temsil eden Ebû Hâmid el-Ġsferâyînî ile talebeleri çok olmakla beraber aslî ve fer‟î meselelerinin hükümlerini sadece kendi ashabının târikine göre veriyorlardı. Diğer ġafiî ashabının ihtilaflarına iltifat etmiyorlardı. Bu da mezhebin tümünün görüĢünü yansıtmamaktaydı.69

Onlardan önceki eserlere itimad edilmemenin en önemli sebeblerden biri de, ekollerine göre kesin olsa da, mezhepte ihtilaflı olan bazı görüĢler hakkında “kesin görüĢ budur” demeleridir. Bazen de kitaplarında cumhurun dediğine muhalif ve mezhepte Ģaz olan bir görüĢ hakkında, “kesin doğru görüĢ budur” diyebilmeleridir.70

ġâfiî mezhebinde Ģeyheynden sonra da te‟lif haraketi hız kesmeden devam etti. Mezhepte faydalı büyük âlimler yeni kıymetli eserler yazdı. Bunlar arasında zamanımıza kadar fetvada itimat edilen, haĢiyelerin çoğu üzerlerine yazılan, ders olarak okutulan Ġbni Hacer el-Heytemî, Muhammed er-Ramlî, ġeyh Zekeriye el-Ansarî ve Hatîb eĢ-ġirbinî‟nin eserleri gözde eserler oldular. Bu dört Ģahıs aynı asırda yaĢadıkları gibi aynı zamanda bu dörtünün eserleri de imam Nevevî‟nin Minhâcu‟t-Tâlibîn ve ona yakın Ģerhler üzerine kaleme alınmıĢlardır.

Bu dört âlimin bir hüküm üzerindeki ittifakı, ġâfiî mezhebinde en mutemed görüĢ olarak kabul edilir. Bir hükümde ihtilaf ettiklerinde ise, mezhepte genel olarak itimad sırası Ģu Ģekilde ifade edilmiĢtir: Ġbni Hacer el-Heytemî ve Muhammed er- Ramlî‟nin bir meselenin hükmü üzerindeki ittifakı mutemed görüĢ kabul edilir. Eğer bir meselenin hükmüne ikisinden biri değinmemiĢse değinen kiĢinin görüĢü öne çıkarılır. Eğer ikisi meselenin hükmünü zikredip ihtilaf etmiĢlerse; Hadramut, ġam, Dağıstan, Yemen'in çoğu, Hicaz ve Kürdistan bölgesinde olanlar Ġbn Hacer el-Heytemî'nin

Tuhfetu'l-Muhtâc'ını ve onun görüĢlerini tercih ederken, Mısırlılar Remlî'yi ve Nihâye'sini tercih etmiĢlerdir.71 Ayrıca son dönem ġâfiî âlimlerine göre Ġbn Hacer el- Heytemî‟nin eserleri arasında en muteber olanı Tuhfetu'l-Muhtâc olup onu sırasıyla

Fethu'l-Cevâd, el-Ġmdâd, el-Îâb ġerhu'l-Ubâb ve el-Fetâvâ‟nın takip eder. Ġbn Hacer el-

69 _{Ebu‟l-Abbâs ġihâbüddîn Ġbni Hacer el-Heytemî Ahmed b. Muhammed, “el-Fetava‟l-Kübra‟l-}

Fıkhiyye”, I-IV, Kahire 1333/1915, c. 4, s. 324-325; Heytemî, Tuhfetu‟l-Muhtâc, c. I, s. 39.

70 _{Abdulkadir bin Abdulmutalip el-Mendeylî el-Endonosî, “Medhelun fi Kütübi Fıkhı‟Ģ-ġâfiî „el-}

Hazâinu‟s-Seniyye”, thk. Abdulaziz bin Saib, Müesseseti‟r-Risale NâĢirûn, Beyrut 2004, s. 176.

71

37

Heytemî ve Remlî‟nin değinmediği meselelerde ise onlardan sonra sırasıyla ġeyh Zekeriye el-Ansarî ve Hatîb eĢ-ġirbinî‟nin kitaplarında geçenler tercih edilmiĢtir. Bunlardan sonra genel olarak sırasıyla Ģu eserler tercih edilmiĢtir: HâĢiyeti‟z-Ziyâdî,

HâĢiyeti Ġbni‟l-Kâsım el-„Abbâdî, HâĢiyeti „Umeyre, HâĢiyeti eĢ-ġebramellısî, HâĢiyetı‟l-Halebî, HâĢeyeti eĢ-ġuberî, HâĢiyetı‟l-Annânî.72

Muttekeddim âlimler, bu zikrettiklerimizin görüĢleriyle amel edilebilmesi için onların mezhebin aslına muhalif olmaması Ģartını koĢmuĢlardır. HavâĢî‟l-Medeniyye sahibi ġeyh Muhammed b. Süleyman el-Kürdî (v. 1194/1780) gibi haĢiye sahibi son âlimler ise, zikredilen Ģarihlerin73 görüĢleri birbirine muhalif olsa bile, -sehiv ve açık olarak zayıf olmamak Ģartıyla- istenilenin görüĢüyle fetvada ve kazada amel edebileceğini söylemiĢlerdir. Çünkü bunların her biri hem mezhepte imamdırlar, hem de birbirlerinden istifade etmiĢlerdir. el-Kürdî bu son görüĢün mutemed görüĢ olduğunu söylemiĢtir.74

Netice olarak Derizbînî‟nin, mezhepte Nevevî ve sonrası eserleri tercih etmesinin en büyük etkenini, mezhepte itimad edilen Nevevî ve Heytemî‟nin Ģu sözleri özetlemektedir:

Nitekim imam Nevevî Mecmû‟unda Ģunu ifade etmiĢlerdir: ġâfiî mezhebinde nakle itimad eden bir müftünün, mezhebin görüĢü olduğuna kanaat getirinceye kadar mutekadiminin tüm eserlerine bakmayıp bir iki esere bakarak ve muteâhirin eserlerinin çoğuna bakmadan fetva vermesi caiz değildir.75

Ġbni Hacer el-Heytemî ise Tuhfe adlı eserinde -Mecmû‟da geçen bu ibareye dayanarak- Ģunu ifade etmiĢtir: Ġki ekolu (Horasan ve Irak) birleĢtiren imam Nevevî ve imam Râfiî‟nin eserlerine bakmaksızın onlardan öncekilerin eserlerine bakarak fetva vermek isteyen bir kiĢi, -ġâfiî mezhebinin mutemed görüĢü olduğuna kanaati oturuncaya kadar- öncekilerin tüm eserlerini gözden

72

Mendeylî, el-Hazâinu‟s-Seniyye, s. 178.

73 _{Ġbni Hacer el-Heytemî, Muhammed er-Ramlî, ġeyh Zekeriye el-Ansari, Hatîb eĢ-ġirbinî.}

74 _{Seyyidi‟l-Bekrî Ebubekir ġetâ Ed-Dimyâtî b. Muhammed, HaĢiyeti Ġ‟anetu‟t-Talibîn alâ Fethi‟l-}

Mu‟în I-IV (Metinle beraber), Matbaati‟l-Mustafa Elbânî, Mısır 1356/1938, c. IV, s. 234; Mendeylî, el-Hazâinu‟s-Seniyye, s. 178.

75

38

geçirip tetkik etmeden fetva vermesi doğru değildir.76

Dolayısıyla Derizbînî de fetvalarında, çoğunlukla mezhepteki mezhep içi tercih süreci ve nedenlerini göz önüne almıĢ ve buna bağlı olarakta mezhebin mutemed addedilen eserlerini tercih etmiĢtir.

2.3. FETVALARIN KAYNAKLARLA KARġILAġTIRILMASI VE