Literatürde klasik anlamda denetim; genel hatlarıyla bir kurumun, programın veya projenin yapısının, çıktılarının ve faaliyetlerinin önceden belirlenmiĢ kriterlere uygunluğunu araĢtırmak ve elde edilen denetim bulgularının nesnel ve sistematik bir değerlendirmeye tabi tutulduktan sonra ilgili taraflara duyurulması faaliyeti olarak tanımlanmaktadır.9
AB SayıĢtayı kamu kesiminde denetimi; bir kuruluĢun faaliyetlerinin ve iĢlemlerinin hedeflere, bütçelere, kurallara ve standartlara uygun olarak yürütülmesini ya da iĢlemesini güvence altına almak üzere incelenmesi Ģeklinde tanımlamıĢken, Türk SayıĢtayı tarafından uluslararası tanımlara göre hazırlanan Denetim Terimleri Sözlüğünde denetim; bir kuruluĢun faaliyetlerinin ve iĢlemlerinin hedeflere, bütçelere, kurallara ve standartlara
9 Safiye Kaya, Dünya Bankası Kredilerinin Denetimi, Sayıştay Yayınları, Ankara, 2002, s.3.
uygun olarak yürütülmesini ya da iĢlemesini güvence altına almak üzere incelenmesi Ģeklinde tanımlanmıĢtır.10
Denetim için Türk Dil Kurumunun yaptığı tanım: “denetleme, bir iĢin doğru ve yönetime uygun olarak yapılıp yapılmadığını incelemek, murakabe etmek, teftiĢ etmek, kontrol etmek” Ģeklindedir. Bu kavramların denetim ile iliĢkileri aĢağıda açıklanmıĢtır.11
Tablo 1.1. TeftiĢ/ Revizyon/ Kontrol Tanımları TeftiĢ
TeftiĢ, bir Ģeyin aslını, doğrusunu veya iĢlerin iyi yürütülüp yürütülmediğini anlamak için yapılan inceleme olarak tanımlanabilir.
TeftiĢ denetimden daha dar kapsamlı olanıdır. Denetim bir Ģeyin geneli için uygulanırken, teftiĢ bu genel içinde daha özel durumlara uygulanır.
Daha sonra belirtileceği gibi, buna uygunluk denetimi ismi verilir ve herhangi bir alanda uygulanması gereken standart veya norm belirlenir.
TeftiĢ buna ne derece uyulduğunu belirlemek amacıyla yapılır.
Revizyon (inceleme, auditing)
Revizyon, gözden geçirmek, tekrar incelemek anlamına gelmektedir.
Buradaki gözden geçirme eleĢtirisel bir gözle yapılmaktadır. Revizyon, daha çok finansal olayların ve özellikle vergi hesaplarının incelenmesi ve denetlenmesi için kullanılmaktadır. Revizyon, iĢletme personeli tarafından yapılabileceği gibi, iĢletme dıĢı kiĢiler tarafından da yapılabilir.
Çoğu kez muhasebe kayıtları tamamlandığında ve geçici mizan çıktıktan sonra hesapların vergi yasalarına veya uygulanan diğer muhasebe sistemine uygunluğunun bir kez daha incelenmesi anlamına gelmektedir
10 Sacit Yörüker, Denetim Terimleri, Sayıştay Yayınları, Ankara. 1999, s.15.
11 Ahmet Başpınar, “Türkiye’de ve Dünyada Denetim Standartlarının Oluşumuna Genel Bir Bakış”, Maliye Dergisi, sayı:148 / Ocak-Nisan, 2005 s.36.
Tablo 1.1. (Devamı) Kontrol (denetim, murakabe)
Denetimin baĢlangıcı veya denetimden önce gelen faaliyettir. Herhangi bir faaliyetin istenilen Ģekilde sonuçlanması için veya belli bir hedefe ulaĢmak için bazı önlemler alınır. Bu önlemler sonuçları sağlamak, sonucu kontrol altında tutmak içindir. Önce önlemler alınır, sistemler kurulur. Daha sonra uygulanır, uygulamanın sonuçları da ölçülür. Ne derece amaçlanan sonuçlara uygun davranıldığı ortaya konmaya çalıĢılır. Bu süreç içinde amaçlara ulaĢmak için alınan önlemler bir kontrol etme faaliyetidir. Daha sonraki bu hedeflere ulaĢma derecesi veya sapmaların tespiti denetim faaliyetidir. Örneğin bir iĢletmede kurulan sisteme iç kontrol sistemi denir. Bu sistem bir önlemler dizisidir.
Kurulu bu sistemin kuruluĢ amaçlarına uygun olarak çalıĢıp çalıĢmadığı ise iç denetim birimi (teftiĢ) tarafından denetlenir.
Kaynak: Kenger, a.g.e., s. 4-5.
Kurumların hak sahipleri, kurumun yönetim kurulu ve üst yönetiminin genel kabul gören yönetişim ilkelerini uygulamalarını, sağlam risk yönetimi ilkelerine uymalarını ve kurumun kontrolünü ellerinde tuttuklarını herkese göstermelerini giderek artan bir Ģekilde istemekte ve beklemektedirler. Daha fazla saydamlığa ve daha fazla sorumluluk ve hesap verebilirliğe yönelik bu istek, kurum ve iĢletmeler teknolojik olarak daha sofistike ve global hale geldikçe daha da hızlanacak ve artacaktır.12 Söz konusu isteği gerçekleĢtirecek araç ise “Denetim Faaliyeti”dir. Burada bahsettiğimiz
“yönetiĢim” kavramı, belirlenmiĢ kurallar ve kolektif hareket için uygun koĢullar yaratmaya odaklı olmayı ifade etmektedir. Kavram, çıktı anlamında
12 Avrupa İç Denetim Enstitüleri Konfederasyonu, "Avrupa'da İç Denetim Konum Raporu", Çeviri:
TİDE Yayınları, Şubat 2005, s.9.
yönetimden çok farklı olmamakla birlikte iĢleyiĢ anlamında farklılık arz etmektedir.13
Örgütsel eylemlerin ve iĢlemlerin, öngörülen amaçlar doğrultusunda, benimsenen ilke ve kurallara uygunluğunun belirlenmesi olan denetimde temel amaç, örgüt amaçlarının gerçekleĢtirilme derecelerini saptayarak, örgütün etkililik, ekonomiklik ve verimlilik düzeylerini yükseltmek ve onun geliĢtirilmesini sağlamaktır.14
Birçok tanımı yapılmakla birlikte, genel anlamda denetim, iktisadi faaliyet ve olaylara iliĢkin iddiaların, önceden saptanmıĢ ölçütlere uygunluk derecesini araĢtırmak ve sonuçlarını ilgi duyanlara bildirmek amacıyla tarafsızca kanıt toplayan ve bu kanıtları değerleyen sistematik bir süreç olarak tanımlanabilir. Tanımdan da anlaĢılacağı üzere denetim unsurları aĢağıdaki baĢlıklar altında toplanabilir.15
1- Denetim bir süreçtir: Denetim faaliyeti çeĢitli evreler halinde gerçekleĢtirilir. Birbirini izleyen bu evrelerin baĢlangıç ve sonucu arasındaki faaliyetler belirli bir plan dâhilinde sürdürülür.
2- Ġktisadi faaliyet ve olaylara iliĢkin iddialar: ĠĢletmenin, iktisadi faaliyetleri ile ilgili olarak hazırladığı çeĢitli raporlar ve beyanlar, iĢletme açısından bir iddia niteliğindedir. Söz konusu raporlar ve beyanlar iĢletme tarafından hazırlanmıĢ ve menfaat gruplarına sunulmuĢtur. Denetim bu iddiaların doğruluğu ve güvenilirliğinin araĢtırılmasıdır.
3- Önceden saptanmıĢ ölçütler: Denetçi, iĢletmenin iddiası niteliğindeki finansal tabloları önceden saptanmıĢ ölçütlerle karĢılaĢtırarak, bu ölçütlere göre doğruluk ve güvenilirliğine karar verir. Bu ölçütler kanunlar, anlaĢmalar, yönetim tarafından saptanmıĢ hedefler ve genel kabul görmüĢ muhasebe ilkeleri olabilir.
4- Tarafsızca kanıt toplama ve kanıtları değerlendirme: Denetçi iĢletmenin iddialarının doğruluğu araĢtırmak için iĢletme ve iĢletmeyle ilgili
13 Gerry Stoker, “ Governance As Theory: Five Propositions”, Blackwell Publishers, 1998, s.17.
14 Şener Gönülaçar, “İç Denetimde Hedefler ve Beklentiler (1)”, Mali Hukuk Dergisi, Sayı 130, Temmuz-Ağustos 2007, s.21.
15 Başpınar, a.g.m., s.35-36.
kiĢi ve kuruluĢlardan bağımsız olarak yeterli ve uygun nitelikle kanıt toplamak zorundadır.
5- Ġlgi duyanlara bildirme: ĠĢletmeyle ilgili finansal olaylarla birçok kiĢi ve kuruluĢun doğrudan veya dolaylı ilgisi bulunmaktadır. Denetçi bu ilgililere, iĢletmenin finansal bilgileri konusunda yaptığı denetimin sonunda ulaĢtığı sonucu yazılı bir raporla açıklar. Bu aĢama denetimin son aĢamasını oluĢturur.