Ülkemiz Avrupa, Orta Asya ve Ortadoğu arasında doğal bir köprü olma konumu ile taşımacılık yönünden büyük bir potansiyele sahiptir. Türkiye üç kıtanın geçiş yollarında olan coğrafi konumu nedeniyle; Cebelitarık Boğazı ile Atlas Okyanusuna, Süveyş Kanalı ile Arap Yarımadası ve Hint Okyanusuna, Türk Boğazlarının Karadeniz-Akdeniz bağlantılarıyla Avrasya ve Uzakdoğu’ya uzanan bir ulaşım ağının odak noktasındadır. Bu durum kabotaj, uluslararası ve transit taşımacılık yönünden ülkemizin önemini belirtmektedir.
Sınırların ortadan kalktığı, uluslararası rekabetin yoğun olarak hissedildiği denizyolu taşımacılığının temel elemanları gemi ve limanlardır. Yüklerin elleçlenerek taşımaların başlayıp sona erdiği limanlarda, taşımaları yapan gemilerin yurtiçi, yurtdışı ve transit taşımacılıkla ülke ekonomisine katkısı büyüktür. Gerek sanayi ham maddesini oluşturan yükleri bir seferde büyük miktarlarda taşıma özelliği, gerekse taşıma maliyetinin demiryoluna göre 3.5, karayoluna göre 7 ve havayoluna göre 22 kat daha ucuz olması denizyolu taşımacılığının öneminin belirgin bir göstergesidir. Yük ve yolcu taşımacılığının hızlı, güvenli, konforlu ve ekonomik olması yanında, çevreyi en az kirletmesi, yolcu-km ve ton-km başına tükettiği enerjinin en az olması, bakım onarım kolaylığı ve yatırım maliyeti ulaştırma türlerinin tercihinde özenle dikkate alınması gereken hususlardır.
Teknolojik gelişmeler ve değişen ekonomik koşullar denizyolu taşımacılığını yapısal değişikliklere zorlamıştır. Bu nedenle armatörler ve gemi inşaatçıları yük elleçleme, limanda kalış ve boş seyir süreleri daha az olan gemi tasarımlarına yönelmişlerdir. Böylece denizlerde güvenli ve ekonomik taşımacılık yapmaya uygun OBO, Ro-Ro, Konteyner gibi gemilerle, iç sularda ITBS denen itmeli ve çekmeli Römorkör-Mavna sistemi hızla yaygınlaşmaya başlamıştır.
30
Denizcilik sektörü; yük ve yolcu taşımacılığı, gemi inşa sanayi, liman hizmetleri, deniz turizmi, deniz sporları ile canlı ve cansız doğal kaynakların üretimiyle bir endüstri alanı ve aynı zamanda bir ticaret ve hizmet koludur. Petrol, doğalgaz ve madenlerin önemli bir yüzdesinin denizlerin altında bulunması yanında, dünyamızın dörtte üçünün sularla kaplı oluşu, denizyolu ulaşımının önemini artıran unsurlardır.
Ulaştırma bir bütün olduğundan ülke hedefleri, gereksinimleri ve potansiyelleri ile örtüşecek biçimde ulaşım türlerinin birbirinin rakibi olmadan, birbirini besleyecek ve tamamlayacak şekilde bütünleşmesinin gereği açıktır. Denizyolunun, demiryolu ve karayoluyla bütünleşmesi ile oluşan taşıma zinciriyle malların kısa sürede, ekonomik ve güvenli olarak taşınması sağlanmaktadır. Birden fazla taşıma türünün entegrasyonuyla yapılan ve artan bir hızla yaygınlaşan kombine taşımacılıkta birim yük kavramı ile konteyner ve Ro-Ro taşımaları artmakta böylece eskiden limandan- limana olan taşımacılık anlayışı alıcıdan satıcıya direk teslim şekline dönüşmüştür.
DENĐZYOLU ULAŞIMININ UNSURLARI
A — GEMĐ
Deniz taşımacılığının ana öğesi gemidir ve bağımsız, kendi başına hareket yeteneği olan, boyutları bakımından küçük olmayan ve belirlenen amaçlara uygun olarak kullanılan teknelere denir.44 Denizde kazanç sağlamak için (Romorkaj, kurtarma, yolcu, araç, yük taşıma vb.) çalıştırılan gemilere ise ticaret gemisi denir.
Gemileri değişik şekillerde sınıflandırmak mümkündür. En kullanışlısı tiplerine ve yük taşıma yöntemlerine göre yapılan sınıflandırma olur, Buna göre gemiler, örneğin, dökmeci, tanker, kargo, birim yük gemisi, palet gemisi, konteynır gemisi, lash gemîsi, feribot, treyler (Ro-Ro) olarak sınıflandırılabileceği gibi; gemileri çalıştırma şekline göre de iki büyük gurupta toplamak mümkündür. -Layner gemiler,
- Tramp gemiler.
31
Nitekim bu gün deniz taşımacılığında varılmış olan nokta, gemilerin «Layner» ve «Tramp» olarak iki çalışma gurubuna ayrıldığı gibi yukarıda belirlenmiş olan gemi tiplerinin çoğunluğunun «modern layner gemileri» olarak kabul edilmesidir. 15–20 yıl öncesinin gemi tipleri hatırlanırsa, günümüz tramp gemilerinin gerek tip,
gerekse nitelik bakımından büyük değişikliklere uğramış olduğu görülür.
Sonuç olarak şunu söyleyebiliriz, ister layner, ister tramp taşımacılığı olsun. bu gün eskiye nazaran «modern gemi tipleri» diyebileceğimiz hem tip, hem nitelikler yönünden değişik gemiler görmekteyiz.
MODERN GEMĐ TĐPLERĐ
1 — Tankerler: Gelişen deniz taşımacılığında, kapasite yönünden, ortaya çıkan en
büyük değişikliği gösteren gemilerdir. Đlk tankerlerin görüldüğü yıllardan sonra hemen üç sıra tanklı «all-aft» tanker tiplerinden, günümüzdeki tankerlerde büyük değişiklikler olduğu söylenemez. Tabii, geminin yükleme-boşaltma ve diğer işleme yöntemlerinde çok değişiklikler oldu ve olmaktadır. Tankerlerde en hızlı ve devamlı değişiklik, kapasitelerinde olmuş ve olmaktadır. Bu gün 480.000 DWT. kapasiteli «Mammouth» tankerler servistedir. Bu gün deniz taşımacılığında, özel sıvı yükleri taşıyan tanker tipleri de geliştirilmektedir. Bu özel yüklerin içinde L.P.G. ve L.N.G. tankerleri belirgin özellikleriyle dikkati çekmektedir.
2 — Kuru Dökme Yük (Bulk) Gemisi: Maden cevheri, kömür veya diğer nevi
dökme kuru yük taşımacılığında kullanılmaktadır. Günümüzde 300.000 DWT, kapasiteli «dökmeci» gemileri hizmet görmektedirler. Bu gemilerin, dökme maden - akaryakıt karışımı olan (OBO) karma bir tipi de geliştirilmiştir.
3 — Çok Amaçlı (Multi-purpose) Kargo Gemisi: Konvansiyonel kargo gemileri
henüz deniz taşımacılığında büyük önemlerini sürdürmektedirler. Kapasitedeki gelişmelere paralel olarak, hem ISO standartlarına uygun ambar ağızları bulunması nedeniyle konteynır yüklemeğe, hem de birimleştirilmiş yük almağa uygun tipte çok amaçlı kargo gemileri geliştirilmiştir. Bu gemilerde iki veya üç sıra ambar ağızları
32
yapılmak suretiyle gemi eninin %80’i kadar genişlik, büyük parçalı yüklerin ambarlara sokulup, çıkarılmasına olanak vermektedir.
Bu gemilerin ambar uzunluk ve genişlikleri ISO konteynır boyutlarının katları kadar dizayn edilmekte, ambar kapaklan mekanik olarak açılıp kapanmakta, ambar ağızları çoğu kere güverte konteynırlarını taşıyabilecek gibi takviye edilmektedir. Bu gemilerde genellikle vinçler bulunmaktadır. Pek çoğunda hiç değilse bir kaç ambarında, paletine yüklerin istiflenebilmesine uygun gladoralar bulunmaktadır.
4 — Konteynır Gemisi: Konteynır, belli boyutlarda içine taşınacak malların
yüklendiği kap demektir. Bu anlamda, bir çeşit yüklük sayılabilir. Belli boyutlarda yüklüklere doldurulmuş olan yüklerin taşınmasından en iyi şekilde yararlanabilmek için, bunları taşıyacak olan gemilerin ambarlarının uygun şekilde dizayn edilmesi gerekir. Bu açıdan bakınca, konteynır gemileri değişik evrelerden geçmiştir.
Đlk dönemlerde, yüklerin konulduğu konteynır (yüklük) diğer yüklerle birlikte gemi amelesiyle yüklenip boşaltılmaktaydı. Sonraları gemi ambar dizaynları belli boyutlarda konteynırları istifleyerek, taşıyabilecek şekilde yapılmağa başlandı. Ancak yükleme-boşaltma hala gemi vinçleriyle olmaktaydı.
Günümüzde konteynır gemi ambarları sadece belli ISO standartlarındaki konteynırları istiflemeğe olanak verebilecek şekilde (cellular) olarak inşa ve dizayn edilmektedirler. Yükleme-boşaltma liman vinçleri ile yapılmaktadır. Tek pervane ile 50.000 BHP güce erişilmiş, bu gücün verebileceği en fazla süratler için, çift pervane dizaynlarına gidilmiştir. Bu gün (1078) 2x60.000 BHP. ile 33 knots süratinde konteynır gemileri hizmet yapmaktadırlar.
Bu günün modern gözeli konteynır (cellular-container) gemilerinde, ambarlara üst üste altı sıra konteynır istiflenebilmektedir. Bundan fazla sıra için özel, portatif takviyeler kullanılması gerekmektedir. Güverteye iki sıra konteynır konulabilmekte, boş olmak şartıyla bunların üzerine üçüncü sıra konteynır istiflenebilmektedir. Gemi ambarlarından bazılarında soğuk hava verebilecek tertibat bulunmakta, bu ambara
33
alınmış olan izoleli konteynırlara soğuk hava vermek suretiyle içlerindeki mallar istenilen soğukluk derecesinde taşınabilmektedir.
Geminin taşımakta olduğu konteynırlardan başka, o anda yükleme ve boşaltma limanlarında bulunan konteynırlarının elleçlenmekte olması gerektiği göz önünde tutulursa, hiç değilse modern bir konteynır gemisi 2000 konteynırla birlikte düşünülmektedir. Bu kapasitenin üstündeki gemiler hem trim bakımından hem de konteynır vinçlerinin bir kaç ambarda aynı anda çalışabilmelerine olanak vermek üzere, makine dairesinin arka tarafında bir, iki ambar bulundurulmaktadır.
5—Paletize Yük Gemisi: Münhasıran paletlenmiş yükleri istifleyebilecek şekilde
ambar ve gladoraları dizayn edilmiş gemilerdir. Bu gemilerin, konvansiyonel yük gemilerinden başlıca farklarışöylece özetlenebilir:
a) Tüm ambar derinliği çok sayıda gladorayla bölünmüştür. Her gladoranm yüksekliği 1.80-2.80 m. olup, paletli yüklerin rahatça istiflenmelerine elverişlidir.
b) Ambar kapakları forkliftlerin güvenli çalışabilmeleri için takviye edilmiştir.
c) Palet asansörleri, ana istifleme ve nakil platform Yan ve bazılarında palet konveyörleriyle teçhiz edilmişlerdir. Yükün asıl büyük kısmı, yan kapaklardan forkliftler vasıtası ile elleçlenir.
d) Kamyondan kamyona vinçlerle elleçleme, yükleme hızını arttırmak için yapılır.
e) Paletize yüklerin elleçlenmesi kolay ve hızlı, elleçleme maliyetleri düşüktür.
Palet gemilerinin, paletlenmeyen veya konteynıra konamayan parça yükleri hiç bir özel araç veya eçhizeye gereksinmeden yükleyebilmeleri bakımından, konteynır gemilerine bir üstünlüğü vardır. Fakat gladora yüksekliklerinin az olması bakımından palet gemileriyle parça karışık yük taşınması uygun olmayabilir. Bu bakımdan bir veya iki ambarı paletli yüklere göre tertiplenmiş kombine gemiler kullanmak, hatta bunlara tekerlekli treylerleri de alabilecek şekilde tertipler ilave etmek gittikçe yaygınlaşmaktadır. Bu gemiler bir çeşit çok amaçlı yük gemileri sayılabilirler.
6 — Lash (Barge Carrying) Gemisi: Ortalama 1000 ton kapasiteli barçları, özel
kreyni veya asansörüyle elleçlenmek suretiyle kıç tarafından denize indiren veya denizden alarak ambarına istif eden lash gemileri:
34
a) Süratli sefer çevirebilmeleri ve seyir sürelerinin yüksek olmaları,
b) Parçalı yük elleçlemesine oranla maliyetlerde önemli tasarruflar sağlamaları,
c) Az gelişmiş ülke veya küçük limanlara ağır parçalı malların taşınabilmesinde,
d) Liman olanaklarına (port facilities) bağlı olmamaları hatta limanı bile bulunmayan yerlere, taşımacılık yapabilmeleri,
e) Limanları sınırlı derinliklerde olan yerlere, layterleri açıkta bırakmak suretiyle mal taşıyabilmeleri,
f) Yük elleçlenmesine uygun hava şartlarında ve kapalı yerlerde yapılmasına olanak
vermeleri bakımından, pek çok kullanılma alanı bulunmaktadır.45
B- LĐMAN
Türk Dil Kurumu tarafından yayımlanan "Türkçe Sözlük"te liman, gemilerin barınarak yük alıp boşaltmalarına, yolcu indirip bindirmelerine uygun kuruluşları olan doğal veya yapay sığınak olarak tanımlanmıştır.
Denizyolu taşımacılığının en önemli alt yapısını oluşturan limanlar, ticarete konu olan malların ekonomiye giriş-çıkış yaptığı kapılar olarak ifade edilebilir. Đthalat ve ihracatımızın %87.6’sının denizyolu ile yapılması, dünya deniz ticaret hatlarının merkezi konumunda bulunan ülkemizde limanlarımızın önemi giderek artmaktadır.
Limanların Tarihsel Gelişimi
Bugün insanlığın ulaştığı uygarlık düzeyinin dayanak noktaları limanlar ve onların çevresinde oluşan liman kentleridir. Su alanlarının beslenmedeki katkısını fark eden insanoğlu var olduğundan bu yana su kenarlarına yakın durmuş ve basit sallarla başlayan macerası, günümüzün gelişmiş araçlarına kadar gelişmiştir.
Đlk tekneler ağaç gövdeleri oyularak (Logboat)yapılmıştır. Avrupa’da bulunan en eski ahşap oyma gemi 8-9 bin yıllıktır. Bazı tekneler ise, ahşap iskeletler deriyle kaplanarak oluşturulmuştur. Yapılan arkeolojik araştırmalar sonucu, yelkenin ilk olarak M.Ö. 3500 yıllarında Mısır'da Nil nehrinde kullanıldığı anlaşılmıştır.
35
Đlk yüzer araçların ortaya çıkmasıyla birlikte bu aracı barındıracak bir yer gereksinimi hissedilmiş ve ilk basit barınma ve bağlama yerleri oluşturulmuştur. Böylece kıyıda oluşturulan ilk barınma yerleri insanları bulunduğu yere bağlayan önemli etkenlerden biri olmuştur. Birçok liman kenti bu ilk yerleşim birimi etrafında biçimlenirken, bazı limanlar da kentlere daha sonraki dönemlerde katılmıştır. Limanların fiziksel boyutlarını belirleyen ana etken, çağlar boyunca, limanlarda barınacak teknelerin özellikleri olmuştur. Toplumsal yaşamın örgütlenmeye başlaması ve iş bölümünün gelişmesiyle gerek yüzer araçların gerekse yanaşma yerlerinin boyutları genişlemiş, toplumsal yaşamdaki önemlerine koşut olarak limanlar da anıtsal yapılar arasındaki yerlerini almışlardır.
Limancılık muhtemelen deniz trafiğinin gelişmesi ile M.Ö. 3500 yıllarında başlamıştır. Gemicilik, uygarlığın ve kültürün büyümesinin temel nedeni olmuştur. Denizciliğin ve deniz ulaşımının genişlemesi kıyı mühendisliği uygulamalarının sürükleyici gücünü oluşturmuştur. Sınırsız köle gücünün kullanılmasıyla rıhtım, dalgakıran ve diğer liman yapıları, çağdaşı piramit, tapınak ve saraylara benzer biçimde anıtsal yapılar olarak inşa edilmişlerdir.
Eski mısırlılar, Zoser'in (M.Ö. 2800) basamaklı piramidi yakınında, Nil nehri üzerinde dalgakıranlarla çevrilmiş tekne barınakları inşa etmişlerdi (M.Ö. 2500). Giritliler M.Ö. 1500’lerde Nirou Khani'de bir dalgakıran inşa etmişlerdi. Akdeniz kıyılarındaki limanları koruyan dalgakıranlar Mısırlılar, Fenikeliler, Greco- Macedonian'lar ve Romalılar dönemlerinde boyut ve karmaşıklık bakımından büyümüş ve gelişmişlerdir. Çin'de de genel olarak Akdeniz'dekilerden çok sonra dalgakıranlar inşa edilmiştir.
Arkeologlar eski dokümanları inceleyerek ve kazılarda modern değerlendirme yöntemlerini kullanarak bu limanlarda karmaşık mühendislik uygulamalarının gerçekleştirildiğini ortaya çıkarmışlardır. Bunların modern projelerde yeniden uygulanıyor olması teknik olarak ilginç bir durumdur. En eski limanlarda göz önünde tutulan planlama teknikleri bugünkü modern limanlarda da tekrar edilmektedir.46
36