Deşt-i Kıpçak Sahasında Tüccarların Mal Alıp Sattıkları Önemli Şehir ve Limanlar

XI.-XIV. yüzyıllarda faaliyette bulunan önemli ticaret yolları içinde Kuman iskân sahasının önemli bir yeri vardı. Hazarlardan başlayarak Altın Orda devrinin sonuna kadar güneydoğu Avrupa’nın hayatında önemli bir yere sahip olan Volga ticaret yolu, 965’te kısmen zarar görmüş ise de, önemini Kıpçak devrinde de sürdürmüştü.⁵⁷⁷ Bu konuda Orta Asya tarihinin en büyük araştırıcısı V. V. Barthold’ün “Moğol İstilasına Kadar Türkistan” adlı eserinde, X. yüzyıl Bulgar alanından Volga yoluyla Harezm’e sevk edilen malların bir listesi zikredilmiştir. Bu listeyi Barthold’un tercüme ettiği şekilde aktarıyoruz; samur, kakım, gelincik, zerdeva, sansar, tilki, kunduz, tavşan ve keçi kürkleri; mumlar, oklar, akkavak ağacı kabuğu, kalpaklar, balık tutkalı, balık dişleri, kunduz yağı, amber, işlenmiş at derileri, bal, ceviz içi, doğanlar, kılıçlar, zırhlar, kayın ağacı kabuğu, Slav esirleri, koyunlar, inekler… Görüldüğü üzere listede kürklerin yanında işlenmiş at derilerine, yararlı kabuklara, esirlere ve hayvanlara rastlanıyor. Keza Kumanlar devrinde geniş ölçüde büyüyen Bulgar şehri, yalnız kürk ticaretiyle değil deri ticaretiyle de zenginleşmişti. Hatta bu mallardan hangisinin en önemli gelir kaynağı olduğu tartışılabilirdi.578 Öyle ki Bulgar şehri, IX.-XII. yüzyıllarda Doğu Avrupa’nın en önemli ticaret merkeziydi.579 XIII. yüzyıla gelindiğinde ise, İbn Battuta’nın aktardığına göre Bulgarlar, hayvancılıkta ve ekincilikte ileri seviyeye ulaşmalarının yanı sıra bu sahada muhtelif kıymetli kürklü hayvanların çokluğu sayesinde, kürk ticaretinde de önemli bir yere sahip olmuşlardı. Bahsedilen hayvanların kürkleri, Türkistan, İran, Bizans ülkelerine gider ve bu ülkelerden buraya -özellikle Hazar Devleti’nin zayıflamasıyla- birçok tüccar gelip gider olmuştu.⁵⁸⁰ Bu yönüyle Bulgar şehri, Altın Orda kürk ticaretinin merkezi olup imalathaneleri, pazar yerleri

576 Age, s.147-8. 577 Mustafa Kafalı, 1976, s.128. 578 V. V. Barthold, 1981, s.299. 579 A. N. Kurat, 1972, s.113. 580 Age, s.114-7.

127

binaları ve camileri ile mamur bir belde olarak temayüz etmişti.⁵⁸¹ İbn Battuta, Bulgar alanına gittiğinde meydana gelen bir kürk ticaretini şöyle aktarmıştı:

Karanlıklar ülkesine (Bulgar ülkesi) büyük köpeklerin çektiği küçük arabalarla seyahat edilir. Bu arazi baştan aşağı buzlarla kaplı olduğundan, insanların ayakları kayar, diğer hayvanların toynakları tutmaz; köpeklerinse tırnakları vardır. Bu yüzden ayakları buz üstünde sabit kalır, kaymaz. Bu arazide ancak kuvvetli zengin tüccarlar seyahat edebilir. Orada ne taş ne ağaç ne de toprak var. Dolayısıyla yiyeceğini, yakacağını ve içeceğini, en azından yüz civarında arabaya doldurmayan kimse bu yola düşmemeli! Arazinin kılavuzları, oraya çok gidip gelen köpeklerdir. Bu yüzden fiyatları bin dinar civarındadır! Hatta yemek hazır olunca insanlardan önce köpeklerin doyurulması gerekiyormuş! Çünkü köpek bir şeye kızıp da kaçarsa, sahibini ölüme terk etmiş demektir. Bu uçsuz bucaksız alanda kırk menzil ilerleyen yolcular, karanlıklar ülkesinin sınırında dururlar. Herkes getirdiği eşya ve malı ortaya bırakır. Ve her zamanki menzillerine geri dönerler. Ertesi gün tekrar oraya geldiklerinde, bıraktıklarının alındığını, onların yerinde samur, sincap ve kakım kürklerinin bulunduğunu görürler. Eşya bırakan kişi, oradaki kürkleri yeterli görürse alışveriş tamamlanmış demektir. Kendi malına karşılık bunları az bulursa, her şeyi olduğu gibi oraya bırakır. Meçhul alıcılar ya kürklerin sayısını arttırırlar yahut tamamen kaldırıp en baştan aldıkları eşyayı geri bırakırlar oraya! Alışveriş hep böyle cereyan eder. Alınan kürklerin en kalitelisi “kakum” dur. Bu cins bir kürk Hindistan’da bin dinara satılır; bizim paramızla iki yüz elli altın eder. Rengi son derece beyazdır. Bir karış boyunda olan bir hayvanın postundan yapılır. Hayvanın kuyruğu uzun olup, kürkle beraber alınır, atılmaz. Kakumdan sonra “samur” gelir. Bunun derisi dört yüz dinara veya aşağı bir fiyata alınabilir. Kuşkusuz bu kürklerin başlıca özelliği bit kapmamalarıdır. Çin ülkesinin asilleri ve ileri gelen kumandanları bu derileri yakalarına koyuyorlar. Irak ve Fars tüccarları da böyle yapıyorlar.582

Bulgar bölgesinin bu meşhur kürk ticaretinden Marko Polo’nun da haberi olmuştur. O da tekerlekli araçların gidemediği bu yerlerde köpeklerle çekilen kızaklara binerek, muhteşem tuzaklarla kıymetli kürklü hayvanların avlandığını öğrenmiştir.⁵⁸³

Altın Orda devletinin hayatında Bulgar alanı, sağladığı buğday ile de önemli bir değer kazanmıştır. Çünkü gerek Güney Rus prensliklerinde gerek Müslüman doğuda, geniş bir üne sahip Kafkasya bölgelerinden gelen buğday, bu hususta Bulgar bölgesiyle rekabet edememiştir. Ayrıca bu buğday, buradan suyoluyla kolayca ve ucuz şekilde bütün aşağı Volga havzasına ve özellikle Saray Berke ve Saray Batu şehirlerine sevk edilebilmiştir.584

Bulgar şehrinden başka Sudak şehri de, o dönemde Yakın Doğu ve Anadolu ile yapılan bütün ticareti sağlamıştır.585 Keza 13. yüzyılda Anadolu, Suriye ve Mezopotamya ile Deşt-i Kıpçak arasında büyük bir mübadele olduğu, Sinop’tan gemiye binen Türk tüccarların Sudak’a vardıkları, pamuklu ve ipekli kumaşlar, baharat götürüp; kuzeyden kürk, köle ve

581 Nurettin Birol, agt, s.109.

582 İbn Battuta, age, s.326.

583 Marko Polo, age, C:2, s. 218-9.

584 A. Yu. Yakubovsky, age, s.83.

128

cariye aldıkları öğrenilmiştir.⁵⁸⁶ Hatta bu alışveriş sayesinde şehir büyüyüp zenginleşmiş ve birçok kişi buraya gelerek yerleşmiş; o kadar ki nüfus bu yüzyılda, 308.000 olarak kaydedilmiştir.⁵⁸⁷

Volga ticaret yolunun bir diğer önemli şehri olan Kırım ile de, bir yandan Trabzon bir yandan da İstanbul arasında, büyük ticaret gerçekleştirilmiştir. Keza XIII. yüzyılda Anadolu’nun Suriye ve Musul’un Müslüman halkı ile Güney Rusya Kıpçak sakinleri arasında yoğun mübadele faaliyetinin olduğu anlaşılmıştır. Sivas’taki kervanlar, yanlarında pamuklu ve ipekli kumaşlar, baharatlar ile Selçuklu Sultanlarının arazisinden geçerek Deşt-i Kıpçak’a varmış; Kırım ve Kıpçak halkı da, çoğu kez denizi geçerek Anadolu’ya güzel kürklerini götürmüşlerdir.⁵⁸⁸ Kürk ve kumaşların yanı sıra tuz da Kırım’dan Avrupa ülkelerine sevk edilmiştir. Anlaşılacağı üzere Kıpçak sahası büyük bir tuz üretim kapasitesine sahiptir.⁵⁸⁹ Diğer taraftan Kırım bölgesindeki Kerç, Kefe, Sudak ve Azak limanları, Deşt-i Kıpçak’ın Avrupa memleketlerine açılan kapısı olmuştur.⁵⁹⁰ Bilhassa Ceneviz ve Venedik tacirleri, bu limanlarda koloniler teşkil ederek her çeşit ticari ürünü buraya getirip satmış veya buradan alıp Avrupa pazarlarına nakletmişlerdir. Hatta Cenevizliler bir grup Kıpçak’ı esir edip götürürlerken Tokta Han peşlerine düşmüş ancak gemilerle kaçan Cenevizlilere yetişememiştir. Keza Memluk ordusunu teşkil eden Kıpçak kölelerinin de bu yolla götürüldüğü muhakkaktır.591

Azak şehrinin de bu bölge de önemli bir yeri vardı. Hint ve İran baharatı, boya maddeleri, güzel kokulu bitkiler, gerek Trabzon ve gerekse Azak yoluyla ithal edilirdi.592 Bundan başka kuzeyin kürk eşyası, yine Azak ve Kefe yoluyla gelirdi. Contarini, Astrahan’dayken Venedik’e giden baharatın da Azak ve Astrahan yoluyla gittiğini duymuştu. Marko Polo da Azak’ın önemli bir ticaret merkezi olduğunu, bilhassa deri işlemeciliği ve bunun yanı sıra ince pamuklu kumaş dokumasının yabancılar tarafından çok beğenildiğini söylemişti.⁵⁹³ Schiltberger ise Azak’tan gemilerle Venedik ve Cenova’ya büyük ölçüde balık

586 Ergin Ayan, “Moğol Devri Avrupalı Seyyahlara Göre Karadeniz’in Kuzeyi”, Karadeniz Araştırmaları, 30 (2011), s.59.

587 Mustafa Safran, age, s.152.

588 Gökbel, agm, s.182.

589 Mustafa Kafalı, 1976, s.128.

590 Age, s.147.

591 Rene Grousset, Bozkır İmparatorluğu, Çev: Reşat Uzmen, 1. Baskı, Ötüken Yayınevi, İstanbul 1980, s.381.

592 Wilhelm Heyd, Yakındoğu Ticareti Tarihi, Çev: Enver Ziya Karal, TTK, Ankara 1975, s.542.

129

götürüldüğünü görmüştü.⁵⁹⁴ Bundan başka Azak şehri, Avrupalı gemiler ile doğrudan ancak Don’un ağzına kadar gidebildiği için İtalyan ve Flaman kumaşının satışında Kefe ile aktif rekabet eden, önemli Frenk kolonilerinin en uzak mesafede olanı hale gelmişti.⁵⁹⁵ Keza Barbaro, İran’a seyhatinde bir Frenk elçinin Tatarları tanımasına şaşırmış, elçi ise bunun üzerine Frenklerin Kefe ile yakın ilişkileri olduğunu ve buna bağlı olarak değiş-tokuş yaptıklarını söylemişti.⁵⁹⁶ Kefe konusunda Ambrogio Contarini de şehrin Karadeniz kıyısında ticaret açısından övgüye değer bir yer olduğunu ve çeşitli milletlerden oluşan kalabalık nüfusu ve zenginliği ile oldukça meşhur olduğunu gözlemlemişti.⁵⁹⁷ Bu bilgiyi Pero Tafur da doğrulamakla beraber o, aynı zamanda en çok köle ticaretinin bu şehirde yapıldığını belirtmiş ve özellikle Memluklerin köle satın almak için Kefe de aracı bulundurduklarını söylemişti.⁵⁹⁸ Pero Tafur aynı zamanda Kefe’ye Pers ülkesi ve Hindistan’dan karayoluyla; denizden ise Tana, Karadeniz ve Hazar Denizleri yoluyla muazzam miktarlarda ticari mal, baharat, altın, inci ve değerli taşlar geldiğini ve hepsinden önemlisi ise dünyanın dört bir köşesinden kürkler geldiğini, bu kürklerin fiyatlarının diğer yörelere göre daha ucuz olduğunu belirtmişti.⁵⁹⁹

Kıpçaklar için önemli olan bir diğer ticaret yolu da, Kırım vasıtasıyla Kıpçaklara gelen Karadeniz yoluydu. Bu yol geniş bozkırlardan geçtiği için, Volga ticaret yolundan daha az öneme sahip olsa da geniş bir alım satım faaliyetine aracılık etmişti.600