3. Tüketim Vergilerinin Dağılımı
3.6. Değişik bölgelerde ödenen tüketim vergilerinin mal gruplarına dağılımı
Bölgelere göre tüketim üzerindeki vergilerin mal grupları üzerindeki dağılımı Şekil 3.51-3.62’de sunulmaktadır.
Şekil 3.51’de, en yüksek gelir grubunu temsil eden İstanbul Bölgesi için verilen dağılımın Türkiye ölçeğindeki dolaylı vergi dağılımı ile mukayesesinde dikkat çeken birkaç farklılık
arasında, İstanbul bölgesinde toplam ödenen tüketim vergisi içinde eğlence ve kültür mal gruplarındaki malların tüketim sırasında ödenenlerin payının aynı oranın Türkiye ortalamasının %7.5 altında olması; diğer taraftan ise aynı oranın ulaştırma ve konut, su, elektrik, gaz ve diğer yakıtlar mal grupları için Türkiye ortalamasının kabaca %4 üzerinde olmasıdır. Şekil 3.51-3.62 incelendiğinde, İstanbul Bölgesi’nde lokanta, yemek hizmetleri ve oteller, eğitim hizmetleri, ulaştırma ve sağlık olmak üzere dört ayrı mal grubundaki malların tüketimi sırasında ödenen vergilerin toplam ödenen tüketim vergileri içindeki payının tüm bölgeler arasındaki en yüksek oranlar gözükmektedir. Yine aynı şekillerden eğlence ve kültür ile alkollü içecekler, sigara ve tütün mal gruplarındaki mallar için ödenen tüketim vergilerinin toplam tüketim vergileri içindeki payının İstanbul Bölgesi’nde diğer bölgelerdeki aynı oranların hepsinden daha düşük olduğu bilgisi de ortaya çıkmaktadır.
Şekil 3.51: Tüketim üzerindeki vergilerin dağılımı İstanbul
8,5 6,2 3,8
24,3 24,2 1,9
14,1 5,7
3,5 1,1
3,9 2,8
Gıda ve alkolsüz içecekler Alkollü içecekler, sigara ve tütün Giyim ve ayakkabı Konut, su, elektrik, gaz ve diğer yakıtlar Mobilya, ev aletleri ve ev bakım hizmetleri Sağlık Ulaştırma Haberleşme Eğlence ve kültür Eğitim hizmetleri Lokanta, yemek hizmetleri ve oteller Çeşitli mal ve hizmetler
%
Şekil 3.52’de Batı Marmara (Tekirdağ, Balıkesir) için verilen dağılım, Türkiye genelindeki dağılım ile büyük benzerlik göstermektedir. Kayda değer en büyük farklılık olarak, eğlence ve kültür üzerindeki dolaylı vergilerin ağırlığının Batı Marmara’da Türkiye geneline kıyasla azaldığı dile getirilebilir. Bu bölge için dikkat çekici bir diğer nokta ise sağlık harcamaları üzerindeki dolaylı vergilerin %1.9 gibi bir seviye ile tüm bölgeler içerisinde (İstanbul’la birlikte) maksimum değerine ulaştığıdır.
Şekil 3.52: Tüketim üzerindeki vergilerin dağılımı
Gıda ve alkolsüz içecekler Alkollü içecekler, sigara ve tütün Giyim ve ayakkabı Konut, su, elektrik, gaz ve diğer yakıtlar Mobilya, ev aletleri ve ev bakım hizmetleri Sağlık Ulaştırma Haberleşme Eğlence ve kültür Eğitim hizmetleri Lokanta, yemek hizmetleri ve oteller Çeşitli mal ve hizmetler
%
Şekil 3.53’den, tüketim üzerindeki vergilerin Ege Bölgesi (İzmir, Aydın, Manisa) içerisindeki dağılımına göz atıldığında, eğlence ve kültür dışındaki her mal grubu üzerindeki dolaylı vergilerin Şekil 3.36’daki Türkiye ortalamalarına kıyasla azaldığı ya da kabaca aynı kaldığı görülmektedir. Eğlence ve kültür tüketim grubu üzerindeki dolaylı vergiler ise Ege Bölgesi’nde %20 gibi bir ağırlıkla 2003 yılı içerisinde Türkiye ortalaması olan %11 oranının çok üzerinde gerçekleşmiştir. Çeşitli mal ve hizmetler, giyim ve ayakkabı ile gıda ve alkolsüz içecekler mal gruplarındaki dolaylı vergi oranları Ege Bölgesi’nde %2.0, %3.3 ve %7.7lik değerleri ile tüm bölgeler içerisindeki en düşük değerlerine inmektedirler.
Şekil 3.53: Tüketim üzerindeki vergilerin dağılımı Ege
Gıda ve alkolsüz içecekler Alkollü içecekler, sigara ve tütün Giyim ve ayakkabı Konut, su, elektrik, gaz ve diğer yakıtlar Mobilya, ev aletleri ve ev bakım hizmetleri Sağlık Ulaştırma Haberleşme Eğlence ve kültür Eğitim hizmetleri Lokanta, yemek hizmetleri ve oteller Çeşitli mal ve hizmetler
%
Üst gelir grubunun aşağılarındaki Doğu Marmara Bölgesi (Bursa, Kocaeli) için Şekil 3.54’te verilen dağılım, coğrafi olarak yakınında yer alan İstanbul Bölgesi dağılımından ilginç bir şekilde farklılaşmaktadır. Doğu Marmara Bölgesi’nde mobilya, ev aletleri ve ev bakım hizmetleri %37.3 gibi çok büyük bir ağırlıkla tüm mal grupları içerisinde en çok dolaylı vergi üreten tüketim grubu olmuştur. Giyim ve ayakkabı mal grubu üzerindeki en düşük yüzde vergi
%3.3 gibi bir seviyeyle Ege Bölgesi ile birlikte bu bölgede gerçekleşmektedir.
Şekil 3.54: Tüketim üzerindeki vergilerin dağılımı Doğu Marmara
7,4 6,6 3,3
15,0
37,3 1,1
9,9 3,9
10,0 0,4
2,9 2,2
Gıda ve alkolsüz içecekler Alkollü içecekler, sigara ve tütün Giyim ve ayakkabı Konut, su, elektrik, gaz ve diğer yakıtlar Mobilya, ev aletleri ve ev bakım hizmetleri Sağlık Ulaştırma Haberleşme Eğlence ve kültür Eğitim hizmetleri Lokanta, yemek hizmetleri ve oteller Çeşitli mal ve hizmetler
%
Gelir dağılımı sıralamasında ikinci gelen Batı Anadolu (Ankara, Konya) Bölgesi için hesaplanan mal gruplarına göre dolaylı vergi dağılımı, Şekil 3.55’den görüleceği üzere, en zengin gelir grubunu temsil eden İstanbul Bölgesi için hesaplanan dağılımdan önemli farklarla ayrılmaktadır. Batı Anadolu Bölgesi’nde mobilya, ev aletleri ve ev bakım hizmetleri grubu ile konut, su, elektrik, gaz ve diğer yakıtlar grubu %19.0 ve %20.7 gibi yakın ağırlıklarla en çok dolaylı vergiyi üretirken bu oranlar İstanbul için hesaplanmış oranların kabaca %4 altındadır. Öte yandan dikkat çekici başka bir nokta olarak, Batı Anadolu Bölgesi’nde eğlence ve kültür harcamaları üzerindeki dolaylı vergi, Türkiye ortalamasının
%4.6 ve İstanbul için hesaplanan oranın %12.1 üzerinde bir değerle %15.6 olarak ortaya çıkmaktadır.
Şekil 3.55: Tüketim üzerindeki vergilerin dağılımı
Gıda ve alkolsüz içecekler Alkollü içecekler, sigara ve tütün Giyim ve ayakkabı Konut, su, elektrik, gaz ve diğer yakıtlar Mobilya, ev aletleri ve ev bakım hizmetleri Sağlık Ulaştırma Haberleşme Eğlence ve kültür Eğitim hizmetleri Lokanta, yemek hizmetleri ve oteller Çeşitli mal ve hizmetler
%
Şekil 3.56 ve 3.54’in karşılaştırılmasından anlaşılacağı üzere, Akdeniz Bölgesi (Antalya, Adana, Hatay), dolaylı vergi dağılımında, gelir sıralamasında hemen üstünde yer alan Doğu Marmara Bölgesi ile büyük bir benzerlik sergilemektedir. Mal grupları içerisinde mobilya, ev aletleri ve ev bakım hizmetleri %33.2 gibi en büyük ağırlığı elde ederken onu %15.7’lik bir oranla konut, su, elektrik, gaz ve diğer yakıtlar mal grubu izlemektedir.
Şekil 3.56: Tüketim üzerindeki vergilerin dağılımı Akdeniz
Gıda ve alkolsüz içecekler Alkollü içecekler, sigara ve tütün Giyim ve ayakkabı Konut, su, elektrik, gaz ve diğer yakıtlar Mobilya, ev aletleri ve ev bakım hizmetleri Sağlık Ulaştırma Haberleşme Eğlence ve kültür Eğitim hizmetleri Lokanta, yemek hizmetleri ve oteller Çeşitli mal ve hizmetler
%
Orta düzeyde bir gelir grubu içerisinde yer alan Orta Anadolu Bölgesi (Kırıkkale, Kayseri) mal gruplarına göre dolaylı vergi dağılımında şaşırtıcı bir şekilde Türkiye ölçeğindeki dağılımdan ciddi farklılıklar göstermektedir (Şekil 3.57). Mobilya, ev aletleri ve ev bakım hizmetleri üzerindeki dolaylı vergi bu bölgede %8.9 gibi düşük bir yüzde ile tüm bölge değerlerinin altında kalırken, haberleşme ile konut, su, elektrik, gaz ve diğer yakıtlar mal grupları üzerindeki dolaylı vergiler yine bu bölgede sırasıyla %6.6 ve %29.7 gibi yüzdeler ile tüm bölgeler arasında azami büyüklüklere ulaşmaktadır. Dikkat çekici diğer farklılıklar içerisinde, alkollü içecekler, sigara ve tütün ile gıda ve alkolsüz içecekler mal grupları üzerindeki dolaylı vergiler bu bölge için hesaplanan %12.4 ve %15.3 gibi yine iki rekor değerle tüm bölge sonuçlarının üzerinde yer almaktadır.13
Şekil 3.57: Tüketim üzerindeki vergilerin dağılımı Orta Anadolu
Gıda ve alkolsüz içecekler Alkollü içecekler, sigara ve tütün Giyim ve ayakkabı Konut, su, elektrik, gaz ve diğer yakıtlar Mobilya, ev aletleri ve ev bakım hizmetleri Sağlık Ulaştırma Haberleşme Eğlence ve kültür Eğitim hizmetleri Lokanta, yemek hizmetleri ve oteller Çeşitli mal ve hizmetler
%
Dolaylı vergi dağılımında bölgeler arası bir başka benzerlik de kişi başına ortalama aylık gelir sıralamasında 194.6 YTL ve 192.3 YTL ile arka arkaya gelen Batı Karadeniz (Zonguldak, Kastamonu, Samsun) ve Ortadoğu Anadolu (Malatya, Van) Bölgeleri arasında gözlemlenmektedir. Şekil 3.58 ve Şekil 3.59’dan görüleceği üzere, bu iki bölge için en yüksek dolaylı tüketim vergisi, sırasıyla %26.9 ve %27 gibi yakın yüzdelerle mobilya, ev aletleri ve ev bakım hizmetleri mal grubu üzerinde gerçekleşmiştir. Konut, su, elektrik, gaz ve diğer yakıtlar mal grubu üzerindeki dolaylı vergiler yine bu iki bölgede sırasıyla %22.8 ve %22.9 olarak gerçekleşmiştir. Her iki bölgenin Türkiye ölçeğinden önemli bir şekilde ayrıldığı mal grubu ise eğlence ve kültür olarak ortaya çıkmaktadır. Dolaylı tüketim vergileri bu mal
13 Diğer bölgelerdekilerden oldukça farklı olan bu oranların Orta Anadolu’daki tüketim kalıplarının farklılığından kaynaklanması beklenecektir. Tüketim kalıplarının neden Türkiye ortalamalarından bu kadar farklı olduğu ise, tüketim davranışlarını belirleyen etkenlerin ayrıntılı bir şekilde araştırılması ile anlaşılabilir.
Çalışmanın nitel bölümünde bölge insanları ile yapılan bir odak grubu görüşmesinden (Konya görüşmesi) tüketim davranışlarındaki farklılıkların nedenlerini anlamaya yetecek ölçüde izlenim edinilememiştir.
grubunda Türkiye genelinde %11,0 iken Batı Karadeniz için 5.4% ve Ortadoğu Anadolu için de %5.5 olarak hesaplanmıştır. Sağlık için yapılan harcamalardaki dolaylı vergiler toplam vergiler içerisinde %0.8 ile en düşük değerini Ortadoğu Anadolu Bölgesi’nde alırken, giyim ve ayakkabı üzerindeki dolaylı vergiler de en yüksek yüzde değerine yine aynı bölgede ulaşmaktadır.
Şekil 3.58: Tüketim üzerindeki vergilerin dağılımı Batı Karadeniz
Gıda ve alkolsüz içecekler Alkollü içecekler, sigara ve tütün Giyim ve ayakkabı Konut, su, elektrik, gaz ve diğer yakıtlar Mobilya, ev aletleri ve ev bakım hizmetleri Sağlık Ulaştırma Haberleşme Eğlence ve kültür Eğitim hizmetleri Lokanta, yemek hizmetleri ve oteller Çeşitli mal ve hizmetler
%
Şekil 3.59: Tüketim üzerindeki vergilerin dağılımı Ortadoğu Anadolu
Gıda ve alkolsüz içecekler Alkollü içecekler, sigara ve tütün Giyim ve ayakkabı Konut, su, elektrik, gaz ve diğer yakıtlar Mobilya, ev aletleri ve ev bakım hizmetleri Sağlık Ulaştırma Haberleşme Eğlence ve kültür Eğitim hizmetleri Lokanta, yemek hizmetleri ve oteller Çeşitli mal ve hizmetler
%
Doğu Karadeniz (Trabzon) Bölgesi’nde mobilya, ev aletleri ve ev bakım hizmetleri grubu ile konut, su, elektrik, gaz ve diğer yakıtlar grubu Şekil 3.60’ın gösterdiği gibi %17.2 ve
%22.9 gibi ağırlıklarla en çok dolaylı vergiyi üretmektedir. Diğer mal grupları için dolaylı vergi oranları ise Türkiye ortalamalarına yakın seviyelerde değişmektedir. Şekil 3.60’ın Şekil 3.55 ile mukayesesi, farklı gelir gruplarını temsil eden Doğu Karadeniz (Trabzon) ve Batı Anadolu (Ankara, Konya) Bölgeleri için hesaplanmış dolaylı vergi dağılımları arasındaki ilginç benzerliği ortaya koymaktadır.
Şekil 3.60: Tüketim üzerindeki vergilerin dağılımı Doğu Karadeniz
Gıda ve alkolsüz içecekler Alkollü içecekler, sigara ve tütün Giyim ve ayakkabı Konut, su, elektrik, gaz ve diğer yakıtlar Mobilya, ev aletleri ve ev bakım hizmetleri Sağlık Ulaştırma Haberleşme Eğlence ve kültür Eğitim hizmetleri Lokanta, yemek hizmetleri ve oteller Çeşitli mal ve hizmetler
%
Kuzeydoğu Anadolu (Erzurum, Ağrı) Bölgesi, dolaylı vergi dağılımı ile Türkiye genelinden en çok ayrılan bölgeler arasında gösterilebilir (Şekil 3.61). Çeşitli mal ve hizmetler mal grubu ile eğlence ve kültür mal grubu üzerindeki dolaylı vergiler, bu bölgede tüm bölgeler içerisindeki maksimum büyüklüklerini sırasıyla %3.9 ve %23.4 değerleri ile almışlardır. Öte yandan, lokanta, yemek hizmetleri ve oteller mal grubu için tüketim harcamaları da %1.0 gibi bir yüzde ile yine bu bölgede minimum değerini almıştır. Mobilya, ev aletleri ve ev bakım hizmetleri üzerindeki vergiler %10.5 gibi bir yüzde ile Türkiye ortalamasının (%27) çok altında yer alırken, konut, su, elektrik, gaz ve diğer yakıtlar mal grubu için dolaylı vergiler %22.5 gibi bir yüzde ile genel ortalamanın üstünde gerçekleşmiştir.
Yine bu bölgede alkollü içecekler, sigara ve tütün ile gıda ve alkolsüz içecekler mal grupları üzerindeki dolaylı vergiler %9.8 ve %11.7 gibi değerlerle Türkiye ortalamalarının (%7.4 ve
%9.3) üstünde yer almaktadır. Öte yandan ulaştırma mal grubu üzerindeki dolaylı vergiler
%6.4 gibi bir büyüklükle Türkiye ortalamasının (%10) çok altında gerçekleşmiştir.
Şekil 3.61: Tüketim üzerindeki vergilerin dağılımı
Gıda ve alkolsüz içecekler Alkollü içecekler, sigara ve tütün Giyim ve ayakkabı Konut, su, elektrik, gaz ve diğer yakıtlar Mobilya, ev aletleri ve ev bakım hizmetleri Sağlık Ulaştırma Haberleşme Eğlence ve kültür Eğitim hizmetleri Lokanta, yemek hizmetleri ve oteller Çeşitli mal ve hizmetler
%
En düşük gelir ve harcama grubunu temsil eden Güneydoğu Anadolu (Gaziantep, Şanlıurfa, Mardin) Bölgesi için dolaylı vergilerin dağılımı (Şekil 3.62) ise (orta gelirli bölgeler grubunun üstlerinde yer alan) Akdeniz Bölgesi için hesaplanan dağılım ile önemli benzerliklere sahiptir. Mobilya, ev aletleri ve ev bakım hizmetleri üzerindeki vergiler, Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde %38.6 gibi bir yüzde ile rekor bir seviyeye ulaşmıştır. Öte yandan eğitim hizmetleri, haberleşme, ulaştırma ile konut, su, elektrik, gaz ve diğer yakıtlar mal grupları üzerindeki dolaylı vergiler de sırasıyla %0.2, %3.3, %5.3 ve %14.4 gibi büyüklüklerle tüm bölgeler içerisindeki en düşük hesaplanan değerlerini Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde almışlardır. Alkollü içecekler, sigara ve tütün ile gıda ve alkolsüz içecekler mal grupları üzerindeki dolaylı vergiler ise bu bölgede sırasıyla %6.3 ve %11.2 gibi Türkiye ortalamalarından uzak olmayan değerler almışlardır.
Şekil 3.62: Tüketim üzerindeki vergilerin dağılımı Güneydoğu Anadolu
Gıda ve alkolsüz içecekler Alkollü içecekler, sigara ve tütün Giyim ve ayakkabı Konut, su, elektrik, gaz ve diğer yakıtlar Mobilya, ev aletleri ve ev bakım hizmetleri Sağlık Ulaştırma Haberleşme Eğlence ve kültür Eğitim hizmetleri Lokanta, yemek hizmetleri ve oteller Çeşitli mal ve hizmetler
%