Değişen Protesto Anlayışında Mizahın Yeri ve Kullanımı

Toplumsal hareketleri inceleyen araştırmacıların, eylemcilerin toplumsal psikolojik kimliğinin nasıl oluşturulduğuna, fikirlerin ve ideolojilerin siyasî eylemlerdeki rolüne dikkat çektiklerini söyleyen Jasper, kültürün protestodaki önemini vurgular. Zaten Jasper, kültürü protestonun temel boyutlarından biri olarak göstermektedir (2002: 118).

Bilişsel inançlarımız, duygusal tepkilerimiz ve ahlakî değerlendirmelerimiz (kültürün üç alt bileşeni) birbirinden ayrılamaz ve siyasî eylemi motive eder, rasyonel kılar ve yönlendirir (2002: 39).

Jasper, sosyal protestoda kültürün önemini vurgularken, kültürün eylemler içerisinde bir güdü ve amaç rolü üstlendiğini ifade eder (2002: 135). Kültür ile birlikte toplumda yaşanan sosyo-ekonomik vakalar da toplumun protesto anlayışına etki eder, dönüştürür.

Örneğin, Türkiye’de protesto anlayışında 90larla birlikte bir kırılma yaşanır. “Hizayı bozmayan muhalefete alışan Türkiye’de yeni bir muhalif üslupla tanıştı. Anti-Eurogold hareket, bir dakika karanlıkçı muhalefet, memur eylemlerinin kuklalı, davullu zurnalı karnavalımsı eylemleriyle 90lı yılarda tanış olduk.” (Bizden 1998: 41).

Türkiye’nin muhalefet etme biçemindeki yenilik, bu mizaha da ihtiyaç duyulduğunu gösterir. Zira, “İnsan neden protestoya ihtiyaç duyar? ” sorusunun cevabı, “İnsan neden mizaha ihtiyaç duyar? ” sorusunun cevabıyla paraleldir. İnsan doğası itiraz etmeyi, hem güdüsel bir ihtiyaç hem de toplumsal bir vazife olarak addeder. Mizah; düzeni ve ayak uydurulan sistemi daha katlanılabilir bir hale dönüştürmek, çatışmadan ve çarpışmadan uzak, huzurlu bir yaşam arzusunda olan insanın kalkanı olarak kullanılmıştır.

Değişmeden kalabilecek tek bir varlık ya da oluşumun olmadığı Dünyada; değiştirme çabası ve tekniği insanın protesto sanatında gizlidir. Bu sanatı icra ederken, kişinin

düzeni değiştirebileceğine olan inancı tam olmalıdır ki, her türlü hukuksal ve yaşamsal riski de göze alabilsin.

Mizah ile sosyal protesto ilişkisini anlayabilmemiz için mizahın temel işlevlerinden biri olan protesto kavramını değerlendirmemiz gerekmektedir. Konuya iki şekilde bakılabilir: Mizahın işlevlerinden biri olarak sosyal protesto… Ya da sosyal protesto yöntemlerinden biri olan mizah… Her iki durumda da karşımıza çıkan ortak payda mizah ile sosyal protestonun müttefik duruşudur. Zira, mizah yapısı ve özü itibari ile itirazcı kimliğini, var olanı protesto ederek kazanır. Mizahın amacı bu noktada önem kazanır. Var olan düzen üzerinden sosyal yahut bireysel başkaldırı araçlarından olan mizah çoğu zaman otoritenin kolay kolay baş edemeyeceği bir güç haline gelir. John Lennon bu konuda şöyle der:

“Olay şiddet kullanımına dönüştüğü zaman sistemin oyununa geliyorsunuz demektir. Yerleşik düzen sizi kavgaya sokmak için kızdırmaya çalışacak, sakalınızı çekecek, yüzünüze fiske atacaktır. Çünkü siz bir kere şiddet kullanmaya başvurduktan sonra sizinle nasıl baş edeceklerini bilirler. Nasıl baş edeceklerini bilmedikleri tek şey, şiddet dışı eylemler ve mizahtır. ”

Mizah, yaptırım ve dayatma denen sistematik olguları reddeder ve her türlü seçme hakkının bireyde kalmasını ister. Bu bağlamda mevcut olanı kabullenmek mizahın işine gelmeyeceği için, bu noktadaki duruşu başkaldıran bireyin yardımcısı olacaktır. “Platon da gülmenin¹² yerleşik düzeni bozguna uğratma gücüne, kenetlenmiş iktidar saflarını alt üst etmedeki kuvvetinin altını çizer” (Sanders 2001: 111). Dolayısıyla mevcut otoriteye karşı etkin protesto yöntemi olan özellikle siyasi mizah, tarihin her döneminde popülerliğini koruyarak, aidiyetini tescilletecektir. Zira mizahın dinamik ve sempatik yüzü, birleştirici niteliğiyle bir cazibe merkezi haline gelir ve kitleler tarafından benimsenen ve uygulanan etkin bir mücadele yöntemi olur.

12 John Morreal gülme durumlarını mizahî olanlar ve mizahî olmayanlar şeklinde sınıflandırmıştır.

Burada bahsedilen, mizahi gülme durumudur.

Mizahın sosyal protesto ile işbirliğine bakıldığında, toplumsal protesto zamanlarında mizah, kendini karikatür sanatı ile ifade eder. Hatta Randall P. Harrison, siyasal karikatürü iki unsurla tanımlar: “toplumsal protesto” ve “siyasal ikna” (Aktaran Gönenç ve Cantek 2010: 26).

Sadece güldürmek için çizilen karikatürlerde herhangi bir toplumsal ileti arayamayız.

Karikatürün protestoya katkıda bulunabilmesi hatta eylemin propagandasını yapabilmesi için siyasî bir bakış açısı taşıması gerekmektedir. Dünyada ve Türkiye’de bugün siyasi karikatürün hatırı sayılır bir yerdedir. Sosyal protesto için mizah bir yöntem iken, çoğu zaman da mizah çeşitli protestolara yol açabilmektedir. 12 Mayıs 2006’da Tahran’da devletin resmi haber ajansı İRNA’ ya bağlı olan İran gazetesinin ekinde yer alan, Türklere hakaret içeren bir karikatür nedeniyle başlayan Azerbaycan öğrenci ayaklanması, kitlesel bir toplum hareketine dönüşmüştür. Güney Azerbaycan Türkleri, hakaretamiz bu karikatüre karşı ciddi bir hareket başlattıklarını protestolarla ortaya koymuştur.¹³

Danimarka’da yayımlanan Jyllands-Posten adlı gazetede 2005 yılında yer alan Hz.

Muhammed karikatürü, İslam coğrafyasında ciddi tepkilere yol açmıştır. Birçok İslam ülkesinde Danimarka ülkesi protesto edilmiş, hatta karikatürü çizen kişi tehdit dahi edilmiştir.¹⁴

Sosyal protestoda diğer bir araç ise bir mizah türü olan alaydır. Otorite dediğimiz güç, ciddi, ağırbaşlı, saygın ve şaka kaldırmaz bir kesimi temsil eder. Dolayısıyla bu gücün maneviyatıyla alay etmek, onun itibarına gölge düşürmek anlamına gelecektir.

Sevinç Sokullu, Türk Tiyatrosunda Komedya’nın Evrimi adlı eserinde, alayı acımasız ve düşmanca olan ve kendini gülünen kişinin üstünde sayan bir gülünçleme olarak tanımlar. Sokullu buradaki amacın ise, kötülüklerin farkında olmayanları uyarmak, uyarmakla kalmayıp kişileri kötülük yapanlara karşı tavır almaya zorlama şeklinde görüldüğünü ifade eder (Aktaran Metin-Basat 2010 : 82).

13 http://www.gunaskam.com/tr/index.php?option=com_content&task=view&id=113

14Detaylı bilgi için bkz. http://arsiv.ntvmsnbc.com/news/359620.asp

Mizahın doğasında bulunan alay, günümüzde değişen protesto uygulamalarında önemli bir yerdedir. Alay, aynı zamanda protestoyu protesto etmekte de etkin bir araç olabilir.

15 Aralık 2008’de görev süresinin bitmesine yakın Irak’ı ziyaret eden ABD eski başkanı George W. Bush’a Iraklı gazeteci Muntazar El Zeydi tarafından ayakkabı fırlatılır. Durumu espriyle ve dahası kıvrak bir mizah manevrasıyla kurtaran Bush’un tepkisi “ Sadece ayakkabı numaralarının 10 olduğunu söyleyebilirim” cümlesidir.¹⁵

Dünya tarihinin en ilginç protesto eylemlerinden biri kabul edilen Vietnam Savaşı sonrası Washington’da yürüyüş yapan bir grup askerin süngüsüne çiçek takan bir gencin eylemdir.¹⁶ Savaş zihniyetiyle ve tüm savaş argümanlarıyla alay eden bu protesto gösterisi, aynı zamanda Dünyada pek çok eyleme de ilham kaynağı olmuştur.

2.4. SİYASETTE SAVUNMA VE SALDIRI ARACI OLARAK