Charles Bonkowski (1841-1905)

Bonkowski'nin¹⁹⁴ hayatında, bulaşıcı hastalıklarla ve bilhassa kolera ile mücadele çalışmaları önemli yer tutar. Özellikle 1892'de atandığı sermüfettişlik görevine getirilmesi mesleki ve memuriyet açısından önemli değişikliklere yol açtı. Bu tarihten sonraki yıllarda

191 BOA, İ. HUS, 6/12210, 6 Eylül 1892. 192 BOA, BEO, 163/12210, 6 Eylül 1892. 193 BOA, BEO, 163/12210, 6 Eylül 1892.

194 Charles Bonkowski, 1841 yılında bir Leh mültecinin oğlu olarak İstanbul'da doğmuş, ilköğrenimini İstanbul'da tamamladıktan sonra Paris'e giderek burada dönemin meşhur kimyacıları olan Şevrovdan ve Fremi'den dersler almıştır. Tahsilini tamamlayıp İstanbul'a döndüğünde (1865) Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane'de Kimya Muallimi olarak tayin edilmiştir. 1868'den sonra Cemiyet-i Tıbbiye-i Şahane üyeliğine kabul edilmiş, 1879'da Eczacılık Cemiyeti'ni kurmuştur. 1892'de bulaşıcı hastalıklarla mücadele için "Dersaadet ve Bi'l-umum Vilayat-ı Şahane Hıfzısıhha Ser-müfettişliği" görevine getirilen Charles Bonkowski, bu alanda da başarılı çalışmalar gerçekleştirmiştir. 1893'te "Paşa" unvanı almıştır. Ancak bu memuriyetin getirdiği yoğun meşguliyet sebebiyle istifa etmişti. Bonkowski Paşa birçok defa yurt dışında toplanan kimya, tıp, halk sağlığı konularındaki kongre ve sergilerde Osmanlı Devleti'ni temsil etmekle de görevlendirilmiştir. Bonkowski Paşa 10 Ocak 1905'te İstanbul'da vefat etmiştir; Feza Günergün, "XIX.Yüzyılın İkinci Yarısında Osmanlı Kimyager Eczacı Bonkowski Paşa (1841-1905)", I.Türk Tıp Tarihi Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler, İstanbul, 17-19 Şubat 1988, s. 230; Bkz. EK-10.

38

memleketin değişik şehir ve vilayetlerinin sıhhi durumunun teftişi ile zuhur eden salgın hastalıklarla mücadele ile meşgul olmuştur.

Salgının başından beri Trabzon'da görev yapan Vitalis Efendi'nin İstanbul'a dönüş vakti geldiğinde Trabzon ve çevresinde bir daha kolera dehşeti yaşanmaması için tedbirler alınmasına sıra gelmişti. Vitalis'in İstanbul'a dönmesinden önce, ser-kimyager ve sıhhiye genel müfettişi olan Bonkowski Paşa'nın başkanlığında bir sağlık komisyonu Trabzon'a gönderildi. Bu yeni heyet hastalığın burada yerleşme ve yayılma sebeplerinin tamamen ortadan kaldırılmasına çalışacaktı. Yaklaşık bir buçuk ay Trabzon'da kalan Bonkowski Paşa, Dresten'deki (1893) Uluslararası Sıhhiye Konferansı’na Osmanlı delegesi olarak katılmak

üzere İstanbul'a döndü.195

Bonkowski Paşa görevde bulunduğu dönemde yoğun bir iş yüküyle karşı karşıyaydı. Ülkenin dört bir tarafından salgınla alakalı problemler, istekler, personel işleri onun önüne geliyor, o da gerekli yerlerle irtibata geçerek çözüm arıyordu. Örneğin, İzmir'de etüv makinesi bulunmadığından havaların ısınmasından dolayı askere verilecek elbisenin ve eşyanın buharla dezenfekte edilebilmesi için Kavak Tahaffuzhanesi’nde bulunan iki makineden birinin İzmir'e gönderilmesi maksadıyla, Mirliva Saadetlü Bonkowski Paşa imzalı bir telgraf sadarete çekilmiş ve gereği için de bir irade tanzim olunmuştu.196 İzmir'in etüv makinesi ihtiyacının karşılanması için yapılan bir başka çalışmayı da İnönü Tahaffuzhanesi’nde bulunan etüv makinesinin İzmir'e nakli için onu sökebilecek bir personelin istenmesiyle ilgili belgeden anlıyoruz.197

Bonkowski Paşa’ya, Samsun’da görevli doktorlar, şehrin yakınında bulunan Kadıköy'de ortaya çıkan bir salgının var olduğunu bildirmişlerdi.198 Bi’l-Umum Vilayat-ı Şahane Hıfzıssıhha Umum Ser-Müfettişi Mirliva Bonkowski Paşa da, hastalığın yayılmasına meydan verilmemesini Samsun Tahaffuzhanesi yetkililerinden istemişti. Arkasından fenni tedbirlerin icrası ve teftiş için bir heyeti Canik Sancağı’na göndermişti. Bu heyetin başında, Canik Sancağı’nda daha önce görev yapmış ve yöreyi çok iyi bilen bir kişi olan Kaymakam Francesko Turanba vardı. Turanba, askeri maaşına ilaveten bir misli ek ücret ödenecekti. Ayrıca, yardımcılığına da, tedhirat memurlarından Selim Efendi görevlendirilmişti. Selim

195 Ayar, a.g.e., s. 67.

196 BOA, A. MKT. MHM, 554/57, 28 Kasım 1892.

197 BOA, A. MKT. MHM, 554/57, 28 Kasım 1892; Feza Günergün, a.g.m., s. 230. 198 BOA, A. MKT. MHM, 552/5, 4 Mayıs 1892.

39

Efendi de kendi maaşı dışında, aylık bin guruş ek bir ücret tahakkuk ettirilerek ve harcırahları

da mahallince ödenmek koşuluyla Samsun'a gönderilmişti.199

İhtiyaca binaen bin dört yüz kuruş maaşla Trabzon'da görevlendirilen Kolağası Mustafa Fikri Efendi ile tebbir makinesi teknisyeni olan Bahriye Çavuşlarından Nesain Efendi'nin, Trabzon Vilayeti dâhilinde hastalıktan eser kalmamasından dolayı, Dahiliye Nezareti Tahsisatı’ndan maaşlarının ödenmesine mahal kalmadığı belirtip, bahsi geçen personelin memuriyetlerinin uzatılmasına da lüzum görüldüğünden, mezkûr maaşların tahaffuzhaneler hasılasından ödenmesi Bonkowski Paşa imzası ve Dahiliye Nezareti onayıyla Trabzon'a bildirilmişti.²⁰⁰

Başka bir belgede yine Bonkowski Paşa imzasıyla bu sefer kolera hastalığının Memalik-i Şahane’ye men-i sirayeti yolunda tedabiri ihtiyatiye'yi içeriyordu.²⁰¹ Ayrıca yine Bonkowski Paşa, hazırladığı bir rapor ile belediye doktorlarının çalışma prensiplerini ve

şartlarını ortaya koymuştu.202

Bonkowski Paşa'nın Trabzon'da bulunduğu dönemde yaptığı icraatları İstanbul'a rapor ettiği anlaşılmaktadır. Böyle bir telgrafta Bonkowski Paşa;

Şimdiye kadar vilayetin mahalle, han, bekârhane, emakin-i emiriye, kışla, hastane ve okullar ile su mecraları, lağımları nazar-ı teftişten geçirildi. Dikkatimizi çeken, su taksimatı ve lağımlar olup bunlar ile hastalık zuhur eden hanelere her şeyden önce icraat-ı fenniye uygulanacaktır. Ayrıca kasabaya gelen suyun kaynağına gidilecek ve dönüşte beldenin en yüksek mahallesinden tedaviye başlanacaktır. Ahmet ve Tevfik Beyler de bu uğurda mesai harcamaktadırlar. Hapishanede ise izdiham bulunduğundan, yarısı Ayasofya Camisi'ne nakledilerek hayatları kurtarılmıştır. Van ve Erzurum Vilayetlerinden de ne yönde tedbirler alındığına dair bilgi istedim. Bu illet hastalığın zuhurunda icraat-ı fenniyenin ve tahaffuzhane tedbirinin ne kadar mühim olduğu bir gerçektir. Zira ansızın kolera hastalığı zuhur eylediğinden acilen tahaffuzhanelerle hudud-u hakani kordonları suret-i fenniyede icra edilemediği büyük ihtimaldir. Muhtaç kimselerin ricası üzerine bunlara bakmak ve ameliyat-ı fenniye icra etmek üzere de komisyonumuz azasından Tabip Mustafa Efendi tayin edilmiştir, diyerek çalışmalarıyla ilgili bilgi vermişti.

Bu telgrafın ardından Dâhiliye Mektubî Kalemi aracılığıyla Sadaret’e bir telgraf çekerek aradan üç ay zaman geçmesiyle beraber hastalığın yok olma derecesine indiği ve Bonkowski

199 BOA, A. MKT. MHM, 552/5, 6 Mayıs 1892; Bkz. EK-11. 200 BOA, DH. MKT, 61/32, 8 Haziran 1893.

201 BOA, BEO, 76/5653, 25 Eylül 1892. 202 Ayar, a.g.e., s. 277.

40

Paşa ile maiyeti Trabzon'a gönderildiğinden gerekli tedbirlerin de alındığı, bu sebeple Tevfik ve Ahmet Beylerin Trabzon'da ikamelerine bir lüzum kalmadığından geri çağırılmaları istenmiştir.203