Chall Okuma Gelişim Modeli

Chall’ın okuma modeli okul öncesi dönemden yetişkin okuyucu olma dönemine kadar devam eder. Chall’ın okuma gelişim dönemlerine göre, okuma becerilerinin kazanılması 6 aşamada gerçekleşmektedir. Ona göre her aşama bir sonraki aşama için hazırlık oluşturur.

Literatürde kaynaklar (Chall, Jacobs, ve Baldwin, 1990; Akyol, 2008; Harris ve Sipay, 1990; Kuhn ve Stahl, 2000; Hosp ve Fuchs, 2005; Wallace ve Ticha, 2006; Stahl ve Heubach, 2006) Chall’ın okuma gelişim dönemlerini şu şekilde açıklamaktadır:

1. Okuma Öncesi Dönem, 0-6 yaşlar: Bu dönem, sesli dil gelişim dönemidir ve okuryazarlığın ilk aşamasıdır. Bu aşamayı Chall, okumaya hazırlık aşaması olarak ifade eder. Planlı bir okuma öğretimi öncesi geliştirilen okuryazarlık davranışlarını kapsayan bu dönemde çocuk, okuryazarlığın fonksiyonları ve şekilleri hakkında kavramlar geliştirilerek, okumanın daha sonraki öğrenme aşamaları için bir temel oluşturur. Çocuk, kendisi veya çok yakınlarının ismini öğrenir. Bunun yanında çok sık karşılaşılan marka ve logo gibi bir takım kelimeleri öğrenir.

2. Birinci dönem (İlkokuma dönemi), 6-7 yaşlar: Bu aşama formal (planlı) okuma öğretiminin başlangıcıdır. Bu aşamada öğrencinin ses-sembol uyumunu tanıması ve kavraması üzerine öğretimler yapılır. Onların kod çözme (kelime tanıma) becerilerini geliştirmelerine yönelik etkinlikler düzenlenir. Kelimeleri ve onu oluşturan ses, hece gibi yapıları ayırt etmeyi öğrenir. Ancak okuyucular, henüz tam olarak akıcılık seviyesine ulaşmamışlardır.

Özet olarak kelime tanıma ve ayırt etme bu döneme özgüdür. Harflerin sesleri temsil ettiği ve ses- konuşma ilişkilerinin kazanıldığı bu dönemde, anlama becerileri belirginleşmeye başlar. Öğrencilerin bu dönemde anlamlı kelime gruplarını, tesadüfi kelime gruplarına göre daha hızlı okuması buna kanıt olarak gösterilmektedir (Akyol, 2008:45).

3. İkinci dönem (Doğrulama ve akıcılık aşaması), 7-8 yaşlar: Bu aşamada öğrenciler kelimeleri akıcı ve doğru bir şekilde okumayı öğrenir. Kelimenin yapısal

(diziliş) ve anlamsal uyumu kazanılmıştır ve okuma sürecinde bu uyum dikkate alınır. Bu dönem okumayı öğrenmek için okumaktan; öğrenmek için okumaya geçiş sürecidir. Öğrenciler okuduklarını anlamak için bilgilerini, deneyimlerini ve stratejilerini okuma sürecine aktarırlar. Okuma süreciyle ilgili kazanılan temel beceriler kelime tanıma, akıcı okuma ve stratejilerden yararlanmadır.

4. Üçüncü dönem (Yeni bir şey öğrenmek için okuma), 8-14 yaşlar: Bu dönemde öğrencilerin kelime hazineleri genişlemiş, pek çok konuda ön bilgileri oluşmuş ve öğrenciler okuma sürecinde strateji kullanma alışkanlıklarını kazanmışlardır. Yeni bir bilgiyi öğrenme aşamasında öğrenciler, metindeki bilgiyi almak ve onu öğrenmek için okumayı kullanırlar. Okuma sürecinde farklı bakış açıları gelişmemiştir.

Bu dönemde, daha çok bilgi verici metinlerin yoğunlukta olduğu konu alanı kitap ve metinleri okunur. Okunan metinler daha zor ve karmaşıktır. Öğrencilerin bu tarz metinleri okumada ustalaşması beklenir. Okuma sürecinde dikkat, kelime tanımadan anlamaya doğru kaymaktadır. Bu aşamada öğretmen rehberliği giderek azaltılmalı ve öğrencilerin bağımsız bir okuyucu olması desteklenmelidir.

5. Dördüncü aşama-çoklu bakış açılarını kazanma, 14-18 yaşlar: Bu dönemde ses ve harf bilgisi gibi temel düzeydeki beceriler tamamen yerleşmiştir. Bununla birlikte okuma sürecinde analiz-sentez, eleştiri yapabilme gibi daha üst düzeyde beceriler gerçekleştirilir. Öğrenciler, farklı görüşlerin ve konuların olduğu kaynaklara yönelirler. Öğrencilerden bu kaynakları eleştirel olarak değerlendirmeleri beklenir. Öğrenci okuduğu metinle ilgili kendi görüşünü oluşturmak için metindeki pek çok bilgi ve görüşü sentezlemeye başlar. Bu beceri öğrencilerin eleştirel bir okuyucu olması için temeldir. Kısaca metinleri eleştirel olarak analiz etme, farklı bakış açılarını anlama bu dönemde kazanılan en en temel becerilerdir.

6. Beşinci Dönem-Oluşturma ve yeniden oluşturma-18 ve sonraki yaşlar: Okuma sürecinde analiz yapma ve sentez oluşturma becerileri kazanılmıştır. Bu dönemde okuyucu bilişsel hedefler oluşturur ve kendi bilgileri ile yeni bilgileri sentez eder. Olay ve fikirler hakkında yargıda bulunur. Anlama becerileri genel olarak kazanılmıştır (Akyol, 2008). Okuyucu metindeki bilgileri almada daha seçici davranır.

Pek çok kaynakta Chall’ın okuma gelişim modeli, sınıf seviyesine göre sınıflandırılır. Ancak bu model, sınıflandırmaya çok uygun değildir. Mesela bir çocuk lise düzeyinde olabilir fakat onun okuma gelişimi, ilk aşamadadır. Tersi olarak düşünüldüğünde 7 yaşındadır beşinci sınıf seviyesinde okuma gelişimi gösterebilir. Bu model sınıf düzeyinden ziyade bireyleri benzer okuma gelişim düzeylerine göre tanımlar (Wallace ve Ticha, 2006). Her aşamadaki gelişim bir önceki aşamada öğrenilen kavramlara dayandırılır. Aynı şekilde, bir sonrakini öğrenmek, ondan daha sonra gelecek aşamaya ulaşmak için ön koşuldur (Kuhn ve Stahl, 2000). Bu gelişim modeli incelendiğinde akıcı okuma, okuma gelişiminde ilk basamaklarda yer almaktadır.

2.3. 3. Ehri (2005) Okuma Gelişim Modeli

Ehri, kelimeyi okuma gelişiminin teorik açıklamasını 4 aşamada yapmıştır:

Şekil.1. Ehri’nin Okuma Gelişim Aşamalarının Şematik Sunumu (Beech, 2005:51).

1. Alfabe öncesi dönem: Bu dönemde okuyucular alfabetik kuralı kazanmamışlardır. Çocuklar, görsel ipuçlarını kullanarak yazıyı sesli dile çevirmeye çalışır. Markaların, logoların tanınması bu döneme özgüdür. Bu dönem, Frith’in (1985) okuma gelişim modelinin logografik dönemidir.

2. Kısmi alfabetik dönem: Bu dönemde okuyucular harf ses ilişkisini kazanmaya ve kullanmaya başlar. Ancak, karmaşık durumlarda veya yeni kelimelerle karşılaştıklarında harf-ses ilişkisini kurmakta ve kelimeyi tanımakta güçlük çekerler. Bu yüzden kelimelerin belli parçalarına odaklanırlar. Özellikle kelimenin ilk ve son harfi kelimeyi tanımada en önemli ipucu olarak kullanılır. İlk ve son harfi okuyarak, kelime hakkında tahmin yürütürler ve kelimeyi tanımaya çalışırlar. Bu, zaman zaman hatalara

sebep olur. Çünkü okuyucular ilk ve son harfe odaklandıkları için ortadaki sesler, heceler değişse bile buna dikkat edilmez. Bu da yanlış okumayla sonuçlanır.

3. Tam alfabe dönemi : Bu dönem harf-ses ilişkisinin tam olarak kazanıldığı bir dönemdir. Okuyucular bir kelimeyi daha önce görmeseler bile, kelimedeki harf-ses ilişkilerini kurarak ve tek tek harfleri tanıyıp bir bütün haline getirerek kelimeyi okur. Okuyucular tam alfabe becerisiyle daha etkili kelime tanıma becerisi sergilerler.

4. Pekiştirilmiş alfabetik dönem: Ehri’nin okuma gelişim dönemlerinin en son aşaması olan pekiştirilmiş dönem, Frith (1985) okuma gelişim modelinin ortografik aşamasına denk gelmektedir. Bu dönemde tekrarların sürmesiyle, okuyucunun belleğindeki kelime sayısı artar ve yinelenen harf örüntüleri daha güçlenerek pekişir. Ehri bu dönemde okuyucunun bellek yükünün azaldığını söyler. Örneğin, “duvar” kelimesi, tam alfabe döneminde “d,u,v,a,r” şeklinde ayrı ayrı okunurken; pekiştirilmiş dönemde bu “du-var” ya da “duvar” şeklinde bir bütün olarak otomatik okunacaktır. Otomatiklik, okuyucuya metni çaba sarf etmeden, kolay ve hızlı okuma imkânı sağlar. Böyle bir okuma, anlamayı kolaylaştırır (Ehri, 2005). Bu dönem Ehri’ye göre akıcılığın kazanıldığı dönemdir.

Bu bölümde üç farklı okuma gelişim modelinden bahsedilmiştir. Bu modellere bakıldığında okumanın gelişiminin belli dönemlere bağlı olduğu görülür. Her dönem bir sonraki döneme geçiş için kazanılması gereken becerileri içerir. Frith (1985), Chall (1983: Akt. Chall, Jacobs, ve Baldwin, 1990) ve Ehri (2005) her üçü de farklı okuma gelişim modelleri olsa da bazı dönemlerin kesiştiği görülür. Özellikle her üç modelde de akıcı okumanın kazanılma aşaması yer almaktadır. Akıcı okumanın kazanılması, Frith’e göre 3. aşama yani ortografik aşamada, Chall’a göre 3. Dönem, 2. aşamada ve Ehri’ye göre yine 4. aşama olan pekiştirilmiş dönemde yer almaktadır. Bu üç okuma modelindeki aşamalar arasındaki ilişkiyi ve akıcı okumanın gelişimini gösteren çizelge aşağıda verilmiştir:

Çizelge 1: Okumayı Öğrenme Teorilerinde Akıcılık Gelişimi Okuma Gelişim

Dönemleri Frith, 1985 Chall, 1983 Ehri, 1998-2005

Okuma Öncesi

Dönem Logografik

Dönem

Aşama 1: Harflerle ve

kitapla tanışma Alfabe Öncesi Dönem

İlk Okuma

Dönemi

Hafıza ve Bağlamsal

Tahmin Kısmi Alfabe Dönemi

Kelime Tanıma Dönemi

Alfabe Dönemi

Aşama 2: Kelime tanıma,

harf ve sese katılma Tam Alfabe Dönemi Akıcı Okuma

Dönemi

Ortografik Dönem

Aşama 3: Akıcılık, Pekiştirilmiş Alfabe, Otomatiklik Dönemi Olgunlaşma

(Ehri ‘den (2005) uyarlanmıştır).

Okuma sürecinin kazanılmasıyla ilgili çalışmalara bakıldığında (Frith, 1985; Chall, 1983: Akt. Chall, Jacobs, ve Baldwin, 1990; Ehri, 2005; NRP, 2000; Tompkins, 2006; Tankersley, 2003) ses ve kelime tanıma bilincinin kazanılmasından sonra akıcılığın geldiği görülmektedir. Ayrıca okumanın nihai amacı olarak görülen anlama sürecinin kazanılmasından önce gelmektedir. Dolayısıyla akıcı okumanın başarılması, okuduğunu anlamanın başarılması için bir ön koşul olarak görülmektedir.