IV- Araştırmanın Yöntemi
2. Cezai Mesuliyeti Etkileyen Sebepler
2.2. Hafifletici Sebepler
2.2.7. Bilmemek (Cehil, Cehalet)
2.2.7.2. Cehaletin Cezaî Mesuliyet Etkisi
Fakihler, dini hükümlerden haberdar olmama (cehalet) halinde bunlarla yükümlü olunmayacağı ilkesinin uygulamasında kural olarak darulislam’da bulunmayı bilgi karinesi, darulharp’te bulunmayı da bilgisizlik (cehalet) karinesi olarak kabul etmişlerdir. Buna göre darulharpte Müslüman olup da dini hükümler konusunda bilgisi bulunmayan kişi, ilahi emirlerleri yerine getirme ve yasaklardan kaçınma sorumluluğu açısından mazur sayılmıştır. Fakihlerin çoğunluğuna göre kişinin bu konudaki bilgisizliği, yapma ve yapmama yükümlülüğünü (memurat ve menhiyyat) tamamıyla kaldıran bir mazerettir. Bu durumda işlenen suçlar (içki içme, adam, zina vs.) yasak olmaktan çıkmaz, ancak bu mazereti (cehalet) cezayı düşüren bir sebep olarak kabul edilir.390
387
Halil b. Ahmad, Kitabu’l-Ayn, “cehele” md., I, 270; İbn Manzur, Lianu’l-Arab, “cehele” md., XI, 129, Mehmet Erdoğan, Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü, “Cehl” md., s. 69.
388
Türk Hukuk Kurumu, Türk Hukuk Lugatı, “Cehil” md., s. 47. 389
Resulî, Mesuliyet-i Cezaî, s. 264. 390
Abdulaziz el-Buhari, Keşfu’l-Esrar an uslil-Bezdevi, IV, 479; İbrahim Kafi Dönmez, “Cehalet”, DİA, VII, s. 220; ayrıca bkz. M.Ebu Zehra, el-Cerime vel-Ukube (el-Cerime), s. 354; Udeh, et-Teşriul- Cinaî, I, 430-431.
Darulislamda bulunan kişi bakımından, namaz kılmanın farz, hırsızlık, içki içme ve kazifin had gerektiren suçlar olduğunu bilmeme başlı başına günah sayıldığı için, böyle bir kişinin bu tür hükümleri bilmemesi mazeret olarak kabul edilmemiştir.391 Darulislam’da kişi farzları ve cezai müyide oluşturan fiileri bilmese de bilmiş kabul edilir. Had, kısas ve cana karşı işlenen müessir fiilerde cezai mesuliyeti vardır.392
Cehlin mazeret sayılaması hallerinde dikkat edilmesi gereken bir husus, davranışa bağlanan hukukî sonucu bilmeme değil davranışın yasak olduğunu bilmemenin özür kabul edilişidir. Buna göre bir kimse, mesela zina ve içki içme fiillerinin haram kılındığı bilmemekle beraber bu fiillerin cezası olduğunu bilmese kendisine ceza uygulanır. Çünkü o davranıştan kaçınmakla yükümlü olduğunu bilmektedir.393
Caferî fakihlere göre mükellefin/cahil kimsenin ilim öğrenmesi, şerî hükümleri icmalen bilmesi vaciptir.394
Caferi fakihlerine göre cahil iki çeşittir: a) Mazur cahil: bilmemesi mazur görülen kimsedir. Bilmediğini öğrenmesi ve sorması imkânsız olan kimseye denir. Örneğin haramı helal zannetmesi gibi. Bu durumdaki kişi işlediği suçtan delayı cezalandırılmaz, günahkâr da sayılmaz. b) Mazur olmayan cahil: bilmemesi mazur görülmeyen kimsedir. Bilmediğini öğrenme ve sorma imkânı olduğu halde öğrenme ve sormaya yönelmeyen kimsedir. Bu durumdaki kişi haramı helal zannederek suç işlerse cezai sorumluğu vardır. Suçun cezasına çarptırılır hem de günahkâr olur. Çünkü öğrenme imkânı vardır. Öğrenmekle suç fiilini terketme imkânı da vardır.395
Caferîlere göre mazur cahilin bir konu veya bir hüküm hakkındaki cehaleti kusur sebebiyle meydana gelmişse bu bilgisizliği mazeret teşkil eder. Bu durumda
391
M.Ebu Zehra, el-Cerime vel-Ukube (el-Cerime), s. 355; İbrahim Kâfi Dönmez, “Cehalet”, DİA, VII, s. 220.
392
Udeh, et-Teşriul-Cinaî, I, 431. 393
Abdulaziz el-Buhari, Keşfu’l-Esrar an uslil-Bezdevi, IV, 479; İbrahim Kâfi Dönmez, “Cehalet”, DİA, VII, s. 220
394
es-Seyyid Kazım el-Yezdî, el-Urvetu’l-Vüska, I, 27-27. 395
işlediği suçtan dolayı cezalandırılmaz. Dolaysıyla cezai mesuliyet yoktur. Ancak mazur olmayan cahil imkânı olduğu halde şerî hükümleri öğrenmemiş de suç işlerse cezai sorumluluk ortadan kalkmaz, işlediği suçumn cezasını çeker.396
Vaz’edilmiş kanunları bilmemek de mazeret olarak kabul edilmez. Birçok ülkenin mevzuatında yer alan “kanunu bimemek mazeret değildir” ilkesine göre, kişi işlediği suçtan kurtulmak için mazeret beyan etme hakkına sahip değilidir. Çünkü kanunların yürürlüğü ülkelere göre değişiklik arzetse de genellikle o ülkelerin resmi gazetelerinde yayınlandıktan itibaren ilan edilmiş ve herkese bildirilmiş kabul edilir. Haberdar olmayan olsa da haberdar olmuş sayılır. Kanunu bilmeme ister kanun yanlış anlama ister yanlış tefsir etme olsun mazeret olarak kabul edilmez.397
Afgan Ceza Hukukunda kanunları bilmemeyi mazeret kabul etmez. 1976 ACK’da şöyle bir hüküm yer almıştır:
Madde 6. Kanun hükümlerinden habersizlik (cehalet) mazeret sayılmaz.398
Afganistan’da kanunlar resmi gazetede (resmi ceride) yayınlandıktan sonra yürülüğe girmiş olur. Dolaysıyla kanunların resmi gazetede yayınlandıktan sonra kişinin “ben bu fiilin suç olduğunun bilmiyordum” demesine itibar edilmez.
396
es-Seyyid Bucnurdî, el-Kavaidü’l-Fıkhiyye, V, 371. 397
Udeh, et-Teşriul-Cinaî, I, 431; M.Ebu Zehra, el-Cerime vel-Ukube (el-Cerime), s. 355. 398
SONUÇ
Afgan Ceza Hukuku Şeriata dayalı bir hukuk sistemidir. Afganistan tedvin edilmiş bir hukuk sistemine sahiptir. Sünnî geleneğin etkisini gerek anayasalar gerek medeni yasalar ve ceza yasalarında açıkça görebiliriz.
Afgan Ceza Hukuku’nda suç kelimesini ifade etmek için cürm, ceraim,
cünha, kabahat ve cinayet kavramları kullanılmaktadır. Afgan Ceza Hukukuna göre
ise suç, kanunlarda suç olarak belirtilen eylemleri irtikap veya terkinden barettir. 1976 ACK’ya bakıldığında suçlar Had, kısas, diyet ve tazir olarak belirtilmiştir. 1976 ACK tazir suçları ve cezalarını düzenlemiştir. Had kısas ve diyet suçlarının da Hanefi fıkhına göre uygulanacağı tasrih edilmiştir.
Cezaî mesuliyetin varlığından bahsedebilmek için, suç sayılan bir fiilin işlenmesinin ötesinde, failin bu fiilin suç olduğunu anlayıp kavrayabilecek aklî melekelere sahip olması ve söz konusu fiili her hangi bir zorlayıcı neden olmadan kendi hür iradesi ile gerçekleştirmiş olması gerekmektedir. Cezaî mesuliyetin unsurları “yaşayan insan olmak, idrak sahibi olmak, irade hürriyetine sahip olmak ve yasaklanan suç sayılan bir fiili işlemek” olarak dörde ayrılır. Bu unsurları Afgan Ceza Hukuku’nda hem de Ca’ferî Fıkhı’nda görebiliriz. Bu unsurların her iki sistemde olmasının sebebi Kur’an-ı Kerim ve hadislerde bunların mesnetlerinin olmasındandır. Kur’an-ı Kerim ve sünnet her iki sistemin kaynaklarındandır.
Afgan Ceza Hukuku ve Caferî mezhebine göre yaş küçüklüğü ve idrak ve şuurun olmayışı, cebir ve tehdit altında bulunma ve ölüm cezaî mesuliyeti düşüren sebeplerdendir. Buna göre her iki sistemde gayri mümeyyiz, mümeyyiz ve mürahikin cezaî sorumluluğu olmamakla beraber medenî mesuliyetleri vardır. Zarar meydana getirirlerse, bu zararlar tazmin edilir. Afgan Ceza Hukuku’na göre 18 yaşını doldurmayan çocuğun cezaî sorumluluğu yoktur. Ancak bu durumdaki çocuklar tedib edilebilir. Caferî mezhebi fakihlerine göre ihtilam ve kasıkların kıllanması kız ve erkek için ortak buluğ alametleri olarak kabul edilmiştir. Hayız ve hamile kalmak ise kız ait bir alamet olarak kabul edilmiştir. Hamile bırakmak ise erkeğe ait buluğ
alametidir. Caferî fıkhına göre buluğ yaşı kızlar için 9, erkekler için 15’tır. Bu yaştan önce buluğ iddia eden kimselerin kasıklarına bakılabilir. 9 ve 15 yaş sınırını geçtiği halde buluğ alametleri meydana gelmeyen kimseler hükmen buluğ sayılırlar. Bu durumdaki çocukarı ilahî teklife muhatap ve cezaî mesuliyetleri tamdır.
Delinin Afgan Ceza Hukuku ve Caferî Fıkhı’nda cezaî mesuliyeti yoktur. Deli şuur ve idrake sahip olmadığı için cezaî mesuliyeti yoktur. Ancak medenî mesuliyet vardır. Cünun halinde mal itlafı meydana geldiyse tazmin edilir.
Cebir ve tehdit altında bulunma da cezaî mesuliyeti düşüren sebeplerdendir. İkrah 1976 ACK’da tarif edilmiş ve çeşitlerine ve şartlarına değinilmemiştir. Caferî'lere göre ise ikrah iki çeşittir. Haklı ikrah ve haksız ikrah. Caferî’lerin bu tasnifi Hanefiler dışında kalan diğer mezhepler için de geçerlidir. Haklı ikrah sultan veya hâkim tarafından yapılan bir nevi icbardır ve meşrudur.
İkrahın cezaî sorumluluğa etkisi bakımında Afgan Ceza Hukuku ve Caferî’ler arasında ortak noktalar bulunsa da bazı ihtilaflar da mevcuttur.
İkrah altında Allah’ı inkâr eden ve yenmesi dinen haram olan maddeleri yiyen kişinin cezaî mesuliyeti yoktur. İkrah altında adam öldüren kişinin Ca’ferî mezhebinde cezaî mesuliyeti vardır. Adam öldürme dışındaki zarar meydana getiren suçlarda örneğin mal itlafı vs.de fail verdiği zararı tazminle mükelleftir. Ca’ferî düşüncesinde ikrah altında adam öldürmek caiz olmaz. Şu kimseyi öldür yoksa ben seni öldürürüm derse, kendi canını kurtarmak için başkasını canını hiçe sayamaz. Ca’ferî fakihler arasında meşhür görüşe göre mübaşir (mükreh) kasten adam öldürmenin cezası olan kısas cezasına mahkûm edilir, amir (mükrih) ise ölünceye kadar müebbet hapisle cezalandırılır.
Hata hem Afgan Ceza Hukuku hem de Caferi fıkhına göre cezaî mesuliyeti hafifletici sebeplerdendir. Suç işlerken fiil ve kasıtta amd olmamasıdır. Had ve kısas gerektiren suçlarda kişinin hatalı bulunması durumunda, kısas düşer yerine diyet gelir. Hadler düşer, mal itlafına giren bir şey varsa tazmin edilir.
Afgan Ceza Hukuku’nda sarhoş edici ve uyuşturucu maddeleri aklı izale ettiği için bu durumda cezaî sorumluluktan bahsedilmez. Ancak bu maddeler
eğlenmek ve suç irtikap için alındıysa cezaî mesuliyet kalkmaz. Kişi işlediği suçun cezasına çarptırılır. Bu durumdaki sarhoşa ayık olan bir kimse gibi muamele edilir.
Ca’ferî fakihlerine göre içki Kur’an ve masum imamların rivayetleri ile kesin bir şekilde yasaklandığından sarhoşluk hali cezaî mesuliyeti kaldırmaz. Sarhoş kimsenin zina, livate, kazif, hırsızlık, yaralama ve adam öldürme gibi suçları bu durumda işlemesi cezaî sorumluluğu kaldırmaz. Kişinin sarhoşun halde işlediği suçların tüm hükmü ayık olan kimsenin hükmü gibidir. Mesela sarhoş edici maddleri kullanmışken zina eden kimseye had cezası uygulanır. Hırsızlık yaptıysa eli kesilir, sarhoşluk adam öldürmenin gerekçesi de olamaz bu durumda olan şahısa kısas uygulanır
Zaruret hali Afga Ceza Kanunu’nda cezai mesuliyeti düşüren sebepler arasında zikredilmiştir.
Caferî mezhebine göre ise zaruret hali cezaî mesuliyeti düşüren sebeplerdendir. Murdar etin yenmesi ve içki içmek zaruret halinde mubah hale gelir. Her iki sistemde mali zararların tazmini söz konusudur. Yani cezaî mesuliyeti olmadığı veya kalktığı yerler ve durumlarda medenî ya da hukukî sorumluluğun kalktığı söylenemez.
Uyku ve baygınlık cezai mesuliyeti hafifletici sebeplerdendir. Uyku ve baygınlık halinde işlenen suçlar hataen suç işlemek gibi değerlendirilir. Çünkü uyku hali ve baygınlıkta kişinin suç işleme kastı yoktur. Afgan ceza kanununda uyku ve baygınlıkla ilgili herhangi bir hüküm mevcut değildir. Yani uyku ve baygınlık halinde suç işleyenlerin katlanmaları gereken cezalar belirtilmemiştir. Ancak Afgan Hukuk mevzuatına göre kanunlarda hüküm bulunmayan konuların Hanefi fıkhına göre uygulanacağı bildirilmiştir. Dolaysıyla uyku ve baygınlık fıkıhta hata ile suç işlemeye benzetilmiş ve bu konudaki hükümler Afgan ceza hukuku için de aynen geçerlidir.
Nisyan klasik fıkıhta cezaları hafifleten bir sebeptir. Dolaysıyla cezai mesuliyete etki eder. Nisyan konusunda Afgan Hukuku mevzuatında herhangi bir düzenlemeye rastlamadık. Nisyan Allah hakları alanına ilişkin suçlarda söz konusu olduğunda mazeret olarak kabul edilse de kul hakları konusunda bir mazeret değildir.
Cehalet Caferilere göre eğer kişinin sorma ve bilgilenme imkânı yoksa şeren haram/suç olanları helal zannederek suç fiili işlerse bu durumda olan kimse mazur görülür ve cezai mesuliyeti hafifler. Kişinin bilmediği konuları bilgilenme ve sorma ikanı olduğu halde bir suçu irtikâp ederse bu durumdaki kişi mazur sayılmaz cezai mesuliyet tamdır.
Afgan Ceza Hukuku’na göre kanunu bilmeme mazeret değildir. Kanunlar resmi gazetede yayınlandıktan sonra her kes o kanundan haberdar sayılmış olur. Dolayısıyla kişinin ben “bu fiilin suç olduğunu bilmiyordum” demesine itibar edilmez. Cezai mesuliyeti tamdır.
BİBLİYOGRAFYA
Abdulbâki, Muhammed Fuad, el-Mucemu’l-mufehres li elfazi’l-Kur’ani’l-
Kerim, Matbaatü Dari’l-Kütübi’l-Misriyye, Kahire 1364/1944.
Ahmed b. Hanbel, Ebu Abdillah eş-Şeybânî (v. 241/855), el-Müsned, I-L(1-
50), Talik, Tahric ve thk. Şuayb Arnavud ve Adil Mürşid, Müessesetü’r-Risale lit- Tabati ven-Neşri vet-Tevzi, Beyrut 1416 /1995.
Akbaş, İsmail, Afgan Kralı Emanullah Han’ın Türkiye Gezisi ve Türk Afgan
İlişkileri, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, DEÜ, Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi
Enstitüsü, İzmir 2008.
Akıntürk, Turgut Hukuka Giriş, Anadolu Üniversitesi yay., Eskişehir 2009. Allame Hillî, Hasan b. Yusuf b. Mutahhar (v. 726/1325), Kavaidu’l-Ahkam fi
Marifeti’l-helali ve’l-haram, I-III, thk. ve nşr. Müessesetü’n-Neşri’l-İslamî, Kum
(İran) 1419/1998.
__________, Muhtelefü’ş-Şîa fi ahkami’ş-Şeria, I-IX, Mektebu’l-İ’lamil-
İslamî, Kum (İran), H.Ş 1381/1423.
Allame Meclisî, Muhammed el-Bakır, Biharu’l-Envar, I-CX (1-110), thk.
Abduzzehra el-Alevî, Daru Rıza, Beyrut 1403/1983.
Altıntaş, Hayrani, “İslam’da Mesuliyet Duygusu”, Diyanet Dergisi, cilt.
XIX, sy. 2, Ankara 1983.
Ana Britanica Genel Kültür Ansiklopedisi, “Hukuk”, Ana yay., İstanbul
1988.
Apaydın, H. Yunus “Hata”, DİA, XVI (437-442), İstanbul 1997.
Aydın, Mehmet Akif, Türk Hukuk Tarihi, Hars yay. 6. bs., İstanbul 2007. __________, “Çocuk” (Fıkıh), DİA,VIII (361-363), İstanbul 1993.
Bahranî, Yusuf (v. 1186/1772), el-Hadaiku’n-Nadıre fi Ahkami’l-İtreti’t-
Tahire, I-XXV, thk. Muhammed Taki el-Eyrevanî, Daru’l-Edva, 2. bs., Beyrut
1405/1985.
Bardakoğlu, Ali, “Bulûğ”, DİA, VI (413-414), İstanbul 1992. __________, “Ceza”, DİA, VII (470-478), İstanbul 1993.
__________, “İkrah”, DİA, XXII (30-37), İstanbul 2000.
Bayur, Y.H., Hindistan Tarihi: Nadir Şah Afşar'ın Akınından Bağımsızlık
Ve Cumhuriyete Kadar (1537-1949) I-III, Türk Tarih Kurumu yay., Ankara 1987.
Bebek, Adil, “Ceza”, DİA, VII (469-470), İstanbul 1993.
Behnesi, Ahmed Fethi, et-Tazir fi’l-İslam, Müessesetü’l-Halicil-Arabî,
Kahire H. 1408/1988.
__________, el-Hudud fi’l-İslam, Müessesetü’l-Matbuati’l-Hadise, Kahire
2003.
__________,el-Mesuliyetü’l-Cinaiyye fi’l-Fıkhı’l-İslamî Dirasetün Fıkhiyyetün Mukarenetün, Müessesetü’l-Halebî veş-Şevkah, 2. bs., Kahire H.
1389/m. 1969.
Benard, Alexander, Berg, Jason and other, An Introduction to the Law of
Afghanistan, Afghanistan Legal Education Project, Second Edition, Stanford 2009.
Beyhakî, Ebu Bekir Ahmed b. Hüseyin (v. 458/ 1065), es-Sünenü’l-Kübra, I-
X, thk. Muhammed Abdülkadir Ata, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut H. 1414/1994.
Bilmen, Ömer Nasuhi (v. 1971 ), Hukuk-ı İslamiyye ve Istılahat-ı Fıkhiyye
Kamusu, I-VIII, Bilmen yay., İstanbul 1967.
Bolay, Süleyman Hayri, “Âdem”, DİA, I (358-363), İstanbul 1988. __________, “Akıl” (Felsefe), DİA, II (238-242), İstanbul 1989. Boynukalın, Mehmet, “Suç”, DİA, XXXVII (453-457), İstanbul 2009. Bucnurdî, Muhammed Hasan es-Seyyid el- (v. 1395/1975), el-Kavaidü’l-
Fıkhiyye, I-VII, thk. Mehdî el-Mehrizî, Muhammed Hüseyin ed-Dirayetî,
Matbaatü’l-Hadî, Kum H.Ş. 1377/1419.
Buhârî, Muhammed b. İsmail (v. 256/869), es-Sahih, thk. Muhammed Nizar
Temimve Heysem Nizar Temim, Beyrut trs.
Buhârî, Alauddin Abdülaziz (v. 730/1329), Keşfü’l-esrar an usuli’l-Bezdevî,
I-IV, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1418/1998.
Cin, Halil, Akgündüz, Ahmet Türk Hukuk Tarihi I-II (Kamu Hukuku – Özel
Hukuk), SÜ, Hukuk Fakültesi yay., Konya 1989.
Cürcânî, Ebu’l-Abbâs Ahmed b. Muhammed b. Ahmed (v. 816/1413),
Kitabüt–Ta'rifat, thk. Muhammed Abdurrahman el-Mer’aşlî, Daru’n-Nefais, Beyrut
Çağrıcı, Mustafa, Hökelekli, Hayati, “İrade”, DİA, XXII (380-386), İstanbul
2000.
Çeker, Orhan, Çocuk ve Hakları (İslam Hukukunda Çocuk), Kayıhan yay., 2.
bs., İstanbul 2004.
Çetin, Osman, “Horasan”, DİA, XVIII (234-241), İstanbul 1998. Dalgın, Nihat, “Mürâhik”, DİA, XXXII (40-41), İstanbul 2006.
Dihlevi, Abdurrezzak ed-, Şihabu’l-Hisab, Matbaa-ı Darus-Saltanah, Kabil
H.Ş. 1303/m. 1925.
Dönmez, İbrahim Kafi, “Nisyan”, DİA, XXXIII (141-147), İstanbul 2007. __________, “Sarhoşluk”, DİA, XXXVI (141-145), İstanbul 2009.
Ebu Davud, Süleyman b. Eş’as es-Sicistânî (v. 275/888), Sünenü Ebi Davud,
I-VII, thk. Şuayb Arnavut ve Muhammed Kamil Karabeleli, Daru Risaletil-İlmiyye, Dımaşk H. 1430/m. 2009.
Ebu Ya’la, Muhammed b. Hüseyin el-Ferra (v. 458/1065), el-Ahkamu’s-
Sultaniyyeh, tsh. Muhammed Hamid, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut H. 1421/ m.
2000.
Ebu Zehra, Muhammed, el-Cerime ve’l-Ukube fi’l-Fıkhı’l-İslamî, I-II,
Daru’l-Fikri’l-Arabî, Kahire 1998.
Ensarî, Muhammed Ali, el-Mevsuatü’l-Fıkhiyye el-Müyessere, “İkrah”, IV,
(432-459), nşr. Mecme’ul-Fikri’l-İslamî, Kum 1422.
Erdoğan, Mehmet, Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü, Ensar Neşriyat, 2. bs.,
İstanbul 2005.
Esen, Hüseyin, İslam’da Suç ve Ceza (İslam Hukukunda Cezaî Sorumluluk),
Yeni Akademi yay., İstanbul 2006.
__________, İslam Hukukunda Ölümün Mali Hak ve Borçlara Etkisi,
CÜİFD, IX/1, (ss. 55-86), Sivas, 2005.
__________, “Ölüm” (Fıkıh), DİA, XXXIV (38-40), İstanbul, 2007.
Eşheb, Ahmed, el-Mesuliyetül-Cinaiyye fiş-Şeriatil-İslamiyye vel-Kavaninil-
Vadiyye, Daru'l-Kütübi’l-Vataniyye, Bingazi 1994.
Ferec, Cuma Muhammed Beşir, el-Esbabül-Müskıta lil-Mesuliyetül’l-
Gazalî, Ebu Hamid Muhammed b. Muhammed (v. 505/1111) İhyau
Ulumiddin, I-IV, Mektebetü Kerbat Futra, Endonezya, ts.
Gholami, Hossein, Basics of Afghan Law and Criminal Justice, Translated
by Bashir Tanin and Valey Arya (From Persian to English), byy. ts.
Gölcük, Şerafettin, Toprak, Süleyman, Kelam (Tarih, Ekoller, Problemler),
Tekin Kitabevi, 5. bs., Konya 2001.
Halil b. Ahmed, el-Ferahidî (v. 170/786), Kitabu’l-Ayn, I-IV, thk.
Abdülhamid Hindavî, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1424/2003.
Harman, Ömer Faruk, “Günah”, DİA, XIV (278-286), İstanbul 1996.
Hasenî, Haşim Maruf el-, el-Mesuliyetü’l-Cezaiyye fi’l-Fıkhı’l-Caferî,
Daru’l-Mearif lil-Matbuat, 2. bs., Beyrut H. 1407/1987.
Heyet (Ayetullah Seyid Mahmud Haşimî Şahrudî Başkanlığında), Farhang-ı
Fıkh Mutabık-ı Mezheb-i Ehl-i Beyt, I-IV, Müessese-i Dairetü’l-Maarifi’l-Fıkhı’l-
İslamî, Kum (İran) H.Ş. 1387.
Huî, es-Seyyid Ebu’l-Kasım Musevî (v. 1411/1990), Mebaniyu Tekmileti’l-
Minhac, I-II, Matbaa’l-İlmiyye, 2. bs., Kum H. 1396.
__________, Sıratun-Necat fi istiftaati es-Seyyid Huî, I-III, el-Mirza Cevad
et- Tebrizî, (Talik ve ek yapan), Kum 1418/1997.
Humeynî, es-Seyyid Ruhullah Mustafa (v. 1989), Tahrirü’l-Vesile, I-IV, Far.
trc. Ali İslamî, Defter-i İntişarat-ı İslamî, Kum H. Ş. 1383.
Hür el-Amilî, Muhammed b. Hasan (v. 1104/1692), Tefsilü Vesailü’ş-Şîa ila
Tahsili Mesaili’ş-Şeria, I-XXX, Müessetü Ali’l-Beyt, ts.
Işıcık, Yusuf, Kuran Meali, Konya İlahiyat Derneği, Konya 2008. İbn Abidin, Muhammed Emin (1252/1836), Haşiyetü Reddül-Muhtar, I-
VIII, Beyrut 1421/2000.
__________, Reddü’l-Muhtar Ala’d-Dürri’l-Muhtar, I-V, Daru İhyai’t-
Türasi’l-Arabî, Beyrut ts.
İbn Babeveyh, Ebu Ca’fer es-Sadûk (v. 381/991), Man la yahduru’l-fakih, I-
IV, Talik ve Tahric. Muhammed Ca’fer Şemsuddin, Daru’t-Tearuf li’l-Matbuat, 2. bs., Beyrut H. 1414/ m. 1994.
İbn Bitrîk, Yahya b. El-Hasan el-Esedî el-Hillî (v. 600/1203), Umdetü Uyuni
Sıhahi’l-Ahbar fi Menakıb-ı İmami’l-Ebrar, Müessesetün-Neşri’l-İslamî, Kum
1407/1986.
İbn Ebi’l-Cumhur, Muhammed b. Ali b. İbrahim el-Ahsaî (v. 880/1475)
Avaliyu’l-Leali’l-Azize fi’l-Ehadisid-Diniyye, I-IV, thk. Akâ Mucteba el-Irakî,
Matbaatü Seyyidüş-Şüheda, Kum 1403/1983.
İbn Faris, Ebu’l-Hasan Ahmed (395/1004) Mucemu Mekaisi’l-Luğa,I-VI,
thk. Abdusselam Muhammed Harun, Daru’l-Fikr, byy, 1399/1979.
İbn Hazm, Ebu Muhammed Ali b. Ahmed (v. 456/1063), el-Muhalla bi’l-
âsâr, I-XII, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut H. 1408/m. 1988.
İbn Kayyîm, Şemsüddin Ebu Abdillah (v. 751/1350 ), Ahkâmu Ehli'z-Zimme,
I-III, nşr. Rumadi lin-Neşr, thk. Yusuf b. Ahmed el-Bekrî ve Şakir b. Tevfik el-Arurî, Riyad H. 1418/m. 1997.
İbn Kudame, Muveffikuddin Ebu Muhammed Abdullah b. Ahmed (v.
620/1223), el-Muğni fi Fıkhi’l-İmam Ahmed b. Hanbel eş-Şeybanî, I-XII, Beyrut 1405/1985.
İbn Kudame, Muveffikuddin Ebu Muhammed Abdullah b. Ahmed (v.
620/1223), el-Muğni, I-XV, Abdullah b. Abdilmuhsin et-Turkî ve Abdulfettah Muhammed el-hulv, Daru Alemi’l-Kitap, 3. bs., Rıyad, H. 1417/1997.
İbn Mace, Ebu Abdillah Muhammed b. Yezid (v. 273/886), es-Sünen, I-V,
Talik ve thk., Şuayb Arnavut, Daru Risaleti’l-Alemiyye, Beyrut H. 1430/ m. 2009.
İbn Manzur, Cemaleddin Muhammed (v. 711/1311), Lisânu'l-Arab, I-XV,
Dârus-Sâdır, Beyrut ts.
İbnü’l-Cevziyye, Ebu Ferec Abdurrahman (v. 597/1200), Nüzhetü’l-
A’yüni’n-Nevazır fi İlmi’l-Vücühi ven-Nezair, thk. Muhammed Abdülkerim Kazım,
Müessesetür-Risale, 3. bs., Beyrut H. 1401/m. 1987.
İmam, Muhammed Kamaluddin, el-Mesuliyetü’l-Cinaiyye (Esasuha ve
Tatavvuruha), Daru’l-Buhusi’l-İlmiyye, Kuveyt 1983.
Karaman, Hayreddin, Çağrıcı Mustafa vd., Kur’an Yolu Türkçe Meal ve
__________, “Ca’feriyye”, DİA, VII, (4-10), İstanbul 1993.
__________, Mukayeseli İslam Hukuku, I-III, İz yay., 5. bs., İstanbul 2009. __________, Anahatlarıyla İslam Hukuku (1.2.3. Ciltler Bir Arada), Ensar
Neşriyat, 11. bs., İstanbul 2006.
Kâşifü’l-Ğıta, Muhammed el-Hüseyin Alu (v. 1373/1954), Aslu’ş-Şîa ve
usuliha mukareneten maa mezahibi’l-erbaa, Daru’l-Edva, Beyrut H. 1410/ m. 1990.
Kitab-ı Mukaddes, Eski ve Yeni Ahit, Kitab-ı Mukaddes Şirketi, İstanbul
2006.
Köcer, Mehmet, Türk – Afgan İlişkileri (Emanullah Han Dönemi 1919-
1929), Basılmamış Doktora Tezi, FÜ, SBE, Elazığ 2004.
Kademoğlu Mahmud Rifat, “Uyku”, ŞİA, VIII, Şamil yay., İstanbul 2000. _________, “Cinnet”, ŞİA, I, Şamil yay., İstanbul 1990.
Küleynî, Muhammed b. Yakub (v. 328-29/940-41), el-Kafi I-VIII,
(Usul+Für’u+Ravza), tsh. ve ta’lik. Muhammed Ca’fer Şemsüddin, Daru’t-Tearuf
li’l-Matbuat, Beyrut H. 1411/m. 1990.
Maarif Vekaleti, Türk Hukuk Lugatı, Ankara 1944.
Maverdî, Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Habib (v. 450/1058), el- Ahkamu’s-Sultaniyyetü vel-Velayâtü’d-Diniyye, thk. Ahmed Mübarek el-Bağdadî,
Mektebetü Daru İbn Kuteybe, Kuveyt H. 1409/ m. 1989.
Mazenderanî, Mevla Muhammed Salih el-, Şerhu Usuli’l-Kafî, I-XII, thk.
Mirza Ebu’l-Hasan eş-Şa’ranî, Daru ihyait’Türasi’l-Arabî, Beyrut 1421/2000.
Meclisî, Muhammed Bakır (v. 1111/1699 ), Bihâru’l-envari’l-camiati li’d-
dureri ahbari’l-eimmeti’l-ethar, c. 100, Daru İhyait-Türasil-Arabî, Beyrut 1983.
Mevsılî, Abdullah b. Mahmud Mevdud (v. 683/1284), el-İhtiyar li Ta’lili’l-
Muhtar,Tek cilt (I-V), Ta’lik. eş-Şeyh Mahmud Ebu Dakika, İstanbul 1996.
Moştaki, Ramin, Hukuk-ı Esasi-yi Afganistan I (Teşkilat ve Usul-i Devlet),
Far. trc. Hosein Gholami, 3.bsk., Heidlberg ve Kabil 2009.
Muğniyye, Muhammed Cevad, el-Fıkhu a’la Mezahibi’l-Hamse (Ca’ferî,
Hanefî, Malikî, Şafiî, Hanbelî), I-II, thk. Sami el-Ğarirî, Müessesetü Dari’l-Kitabi’l-
Müminî, Abidin, Hukuk-ı Ceza-yı İhtisasi-yi İslam, İntişarat-ı Hatt-ı Sevum,
Tahran H.Ş. 1382/2004.
Müslim, İbnu’l-Haccac el-Kuşeyrî en-Nisaburî (v. 261/874), Sahihu Müslim,
I-V, thk. Muhammemd Fuad Abdulbaki, Beyrut 1955.
Mv. F., “İkrah”, VI (98-112), Vüzaretü’l-Evkaf veş-Şuunil-İslamiyye, 2. bs.,
Kuveyt H. 1404/1983.
__________, “İğma”, V (267-272), Vüzaretü’l-Evkaf veş-Şuunil-İslamiyye,
2. bs., Kuveyt H. 1406/1985.
__________, “Mevt”, XXXIX (248-314) Vüzaretü’l-Evkaf veş-Şuunil-