Tablo 20 Ülkeler İtibariyle Portföy Yatırımları
2.6 Bulgaristan Bankacılık ve Kambiyo Sistem
Bulgaristan bankacılık sistemi rejim değişikliğinden önce tipik Sovyet sisteminde var olan Merkez Bankası ve onun bölgesel şubelerinin Bakanlar Kurulu’na doğrudan sorumlu olduğu bir sistem yapısını taşımıştır.
Bu sistem, merkezi planlama ile devlet firmalarına kredi verme ve bunlarına hesaplarının tutulması işlevini görmüştür. Merkez Bankası dışında sadece Devlet Tasarruf Bankası ve Dış Ticaret Bankası faaliyet göstermesine müsaade edilen iki bankadır. İlk kez 1981 yılında KOBİ’lere destek amacıyla Mineralbank kurularak reform başlatılmış, 1989’da 7 sektörel banka kurularak (kendi sektörlerine kredi sağlamak için) sistem geliştirilmeye çalışılmıştır. Ancak sistemin etkisiz kalması üzerine 1989’da değişikliğe gidilerek Merkez Bankası şubelerinden 59 Küçük ve Orta Ölçekli Ticari Banka kurulmuştur.
Doğu Bloku’nun çözülmesi ile dış ticaretin % 80’inin bağlı bulunduğu COMECON ile ticaretin çökmesi bankacılık sistemini olumsuz yönde etkilemiştir. Bu dönemde ruhsatsız olarak sektörde faaliyet gösteren kuruluşların varlığı sorunu artırmıştır.
1990’ların ortalarına gelindiğinde Bulgaristan’da ağır ekonomik sıkıntılar yaşanmış ve 1997’de meydana gelen siyasi değişim sonrasında ekonomik alanda köklü değişimler yaşanmıştır. Ekonomik istikrarın sağlanması göreceli de olsa hızlı ve kolay olmuştur. 1997 Temmuzunda Kostov tarafından para kurulu uygulamaya konulmuştur. Bu sayede enflasyon ve banka faizlerinde önemli düşüşler sağlanmıştır. Dış borç azalırken kamu sektöründe ortalama bir maaş 1997 Şubat ayında sadece 25 Dolar iken bu rakam 1999 Mayıs ayın içerisinde 124 Dolara çıkmıştır.97
97R. J. Crampton, Bulgaristan Tarihi, Cev. Nuray Ekici, JeoPolitika Yayınları, İstanbul:2007, s.220- 221.
1991-1995 yıları arasındaki dönemde özel bankaların sayısı 6’dan 34’e çıkarken kamu ticari bankalarının birleşmelerin sonucu kamu bankası sayısı 72’den 12’ye düşmüştür. 1995 ve 1996’da yaşanan kriz döneminde bankacılık sisteminin çökmesi Mayıs 1996’da 5, Eylül 1996’da 9 olmak üzere 14 bankanın Merkez Bankası kontrolüne geçmesine neden olmuştur.
2000’li yılların başlarında bankacılık sistemi gerek hükümetten gerekse müşterilerden büyük baskı altında kalmıştır. 15 bankanın iflası istenirken 2 bankanın da tasfiye edilmesi kararlaştırılmıştır. O dönemde sistemin mali yapısını güçlendirmek için banka kuruluşu için gerekli asgari sermaye artırılmış ve dâhili bankacılık lisansı için 1,4 milyar leva, harici bankacılık lisansı için 2,2 milyar levaya çıkarılmıştır.
Bu arada küçük devlet bankalarını daha güçlü yapılar halinde birleştirmek ve özelleştirmek için Banka Konsolidasyon Şirketi (Bank Consolidation Company – BCC) adlı özerk bir yapı oluşturulmuştur.
Krizin yaşandığı 1996 yılında bile yabancı banka yatırımlarının durmaması ve bu yılın 4’üncü çeyreğinde 2 yabancı sermayeli banka kurulması ilginç bir gelişme olmuştur. 2000’li yıllara gelindiğinde Bulgar bankacılık sisteminde ING Bank NV, BNP-Dresdner Bank, Societe Generale, Raiffeisen Bank, Ionian Bank, Xios Bank, The National Bank of Greece’in de aralarında bulunduğu 12 bankanın şube veya ortaklıkları faaliyet gösterdiği görülmektedir.98
Bulgaristan Cumhuriyeti’nin kanun ve kararnamelerle düzenlenen kambiyo rejimi aşağıdaki özelliklere sahiptir.
a. Ülke içindeki tüm ödemeler Bulgar levası ile yapılır.
Vergiden muaf bölgelerde, hava alanlarında, sınır kontrol noktalarında, uluslararası güzergahtaki gemi ve trenlerde ve kumarhanelerde ürün ve hizmetlerin
98 Tezer Palacıoğlu, Bulgaristan Ülke Profili, Mevzuat ve Türk Girişimcileri, İstanbul: İstanbul Ticaret Odası Yayınları 1. Baskı, 1998, s.98-99.
serbest konvertibl dövizle yapılan satışları için izin alınması gereklidir. Ödemeler nakit veya banka hesabı üzerinden yapılır.
Bulgaristan Milli Bankası Ekim 1992’den itibaren ödemeler sisteminin kendisi tarafından belirlenmesi ve kontrolüne olanak sağlayan entegre elektronik ödeme bankacılık sistemini devreye sokmuştur ve tüm bankaların bu sisteme iştirakleri yanında BNB tarafından onaylanmış ödeme belgelerini kullanmaları zorunludur.
Tasarruf ve ödeme amacıyla ticari bankalar Bulgaristan’da ticari faaliyette bulunan yerli ve yabancı kişiler adına vadeli, vadesiz bireysel ve ticari mevduat hesapları açabilir. Ayrıca yerli ve yabancı kişiler herhangi bir kısıtlama olmaksızın Amerikan Doları, Alman Markı ve İsviçre Frangı cinsinden döviz hesapları açtırabilirler. Bankaların diğer döviz cinslerinden de hesap açmaları mümkün olmakla birlikte entegre elektronik ödeme, bankacılık sisteminde yer almayacaktır.
Hesap açılabilmesi için Maliye Bakanlığı ve Bulgaristan Merkez Bankası’ndan izin alınması gereklidir.
Bulgar vatandaşlarının hesaplarında bulunan dövizin yabancı kişilere ödeme amacıyla çözülmesine herhangi bir kısıtlama yoktur. Özel nedenlerle Bulgar vatandaşları ticari bankalardaki döviz hesaplarından sınırsız para çekebilirler. Ancak 10.000 $ üzerindeki dövizin nakit olarak veya seyahat çekleri ile çıkarılması ancak BNB’nin özel izni ile mümkündür.
Aynı zamanda doğrudan ve dolaylı yatırım, transferler gibi sermaye hesaplarına dair işlemler ve yabancı ülkelerden borçlanma, borç verme ile ilgili işlemler Maliye Bakanlığı’nın koordinasyonunda BNB’nin iznine tabidir.
b. Ekim 1991 itibariyle Bankalar arası Kambiyo Piyasası Faaliyete geçmiştir.99
99 TC Sofya Büyükelçiliği Ticaret Müşavirliği, 101 Soruda Bulgaristan’a Ticaret ve Yatırım, Şubat 2015.
BNB’den kambiyo alım-satımı ruhsatı olan ticari bankalar, döviz büroları, aracı kurumlar gibi diğer kuruluş ve kişiler bu piyasanın aktörleridir. 1992’nin başından itibaren ticari bankalar aracılığı ile hesap üzerinde döviz alım satım yetkisi tanınan şirketler de piyasaya iştirak etmektedir.
Bu arada Bulgar vatandaşları elde ettikleri dövizi devlete veya bankalara satmak zorunda değillerdir, ancak döviz gelirlerini yurda getirmek ve kendi döviz hesaplarına yatırmak veya ticari bankalara satmakla yükümlüdürler.
c. Yabancı Sermayenin Teşviki ve Korunmasına Dair Kanun çerçevesinde Bulgaristan’da faaliyet gösteren yabancılar; yatırımlarından elde ettikleri leva cinsinden kazançları, devletin mali ihtiyaçları için yatırımdan feragat etmesine karşı teminat, yatırımın sona erdirilmesi için tasfiye fonu, yatırım satışı halinde elde edilen bedel, döviz cinsinden ipotekli bir mal için leva cinsinden alınan tutar hallerinde Bulgar bankalarından yurtdışına transfer amacıyla döviz alma hakkına sahiptirler.100
Yabancı sermaye iştiraki % 50’nin üzerinde olan ticari ortaklıklarda bir iş sözleşmesi çerçevesinde çalışan yabancı personel, ücreti yanında sözleşmede belirtilen teminat ve ödenen vergilerin makbuzunun ibrazı üzerine bireysel vergilerin % 70’i muadili dövizi satın alma hakkına sahiptir.
Yabancılar, bu nedenlerle satın aldıkları dövizi ilgili vergileri ödediklerine dair bir belge ibraz ederek transfer edebilirler.
ç. Yabancı kişiler, Yabancıların Ekonomik Faaliyetleri ve Yabancı Yatırımların Korumasına ilişkin Kanunun 5’inci maddesi 3’üncü paragrafına göre Bakanlar Kurulu veya Bulgaristan Milli Bankası tarafından verilen izinleri ibraz ederek “Brady” senetleri ile özelleştirmeye iştirak edebilirler.
Brady senetleri ile özelleştirme ödemelerinin yapılabilmesi ancak alıcının özelleştirme ile elde ettiği hisse senetleri veya blok tesisten gelen karı asgari 4 yıl
100 TC Sofya Büyükelçiliği Ticaret Müşavirliği, Bulgaristan’da İş Yapmak İsteyenler İçin Pratik Bilgiler,https://www.ekonomi.gov.tr/portal/content/conn/UCM/uuid/dDocName:EK-172541,
veya hisse senetlerinin satışından, tasfiyesinden elde edeceği geliri ise 10 yıl yurtdışına çıkarmamayı sözleşme ile taahhüt etmesi halinde mümkün olur.
Brady senetleri ile yapılacak ödeme özelleştirme için belirlenen bedelin en fazla % 50’si ile sınırlandırılmıştır.