Özelleştirme

Bulgaristan’da özelleştirmenin başlangıcı olarak 1991 sonlarında kabul edilerek 1992’nin başlarında uygulamaya konulan toprak ve mülkün eski sahiplerinin mirasçılarına iadesi çalışması kabul edilebilir. Bu konuda şehirlerdeki mülkün iadesinde % 90’ın üzerinde başarı sağlanmışken kırsal alanda verimli toprakların iadesinde kadastro düzeninin yetersizliğine, Sovyet sistemine dayalı miras hukukunun ve kooperatif düzeninin karmaşık yapısına bağlı olarak büyük sorunlar yaşanmıştır.

Bu konuda yaşanan sorunlar, özelleştirme çalışmalarının Nisan 1992’de çıkarılan Devlet ve Belediye Kuruluşlarının Transformasyon ve Özelleştirme Kanunu’na (ÖK) kadar yavaşlamasına neden olmuştur.

Bu kanunla özellikle devlet arazi ve madenlerinin özelleştirilmesi ile ilgili sorunlarla karşılaşılmış ama nispeten yavaş ilerleyen Nakit Karşılığı Özelleştirme kuruluşların özel sektöre transferinde yetersiz kalınca 1995’ten itibaren 18 yaşın üzerindeki tüm Bulgar vatandaşlarının katılabileceği Toplu Özelleştirme programı gibi çok sayıda ilave ve değişiklikler yapılmıştır.101

Bulgaristan’a 1992-2001 döneminde yapılan yabancı yatırımın yaklaşık yüzde 32'si (1,448 milyon dolar) özelleştirme ile elde edilmiştir. 2002 Mart ayı içerisinde yenilenerek yürürlüğe giren özelleştirme gereği özelleştirme işlemlerinden

101 _{Orta Karadeniz Kalkınma Ajansı, Bulgaristan Ülke Raporu, 2011.} http://www.oka.org.tr/documents/bulgaristan.pdf, 12.09.2017.

ve özelleştirme sonrasındaki gelişmelerden Ekonomi Bakanlığı'nda faaliyet gösteren Özelleştirme Ajansı adında özel görevli bir birim oluşturulmuştur. Bunun dışında özelleştirme anlaşması ile anlaşma üzerinde değişiklik yapılması da engellenmiştir.102

2.7.1

Özelleştirmede Kurumsal Yapı

Özelleştirme Kanunu ile özelleştirme işlemlerinin yürütülmesinde ilgili bakanlıklar, belediyeler gibi birçok değişik kurumun varlığı söz konusu olmakla birlikte, sorumlu başlıca kuruluş Özelleştirme Ajansı’dır. Ajans Bakanlar Kurulu’na bağlı bir kurum olmasına rağmen yönetim kurulunun yasalar tarafından tanımlanan fonksiyonları nedeniyle tamamıyla bağımsız bir kuruluştur.103

Özelleştirme Ajansı’nın sorumlulukları aşağıdaki gibi sıralanabilir;

a. Tüm devlet girişimlerinin özelleştirilmelerinin organizasyon ve kontrolü,

b. Kıymet biçilecek kişilere lisans verilmesi,

c. Bir sonraki yılda özelleştirecek devlet teşebbüslerinin asgari sayısı, elde edilecek tahmini gelir, özelleştirme giderleri, özelleştirme kapsamı dışında tutulacak sektör ve teşebbüslerin belirlenmesi belediyelerin sahip oldukları teşebbüslerin özelleştirilmesine ait genel hatları belirlemek gibi ayrıntıları da içeren yıllık özelleştirme planlarının hazırlanması,

ç. Sabit sermaye tutarı 350 milyon levayı aşan devlet teşebbüsleri adına kararların alınması,

102

Kaynak: http://www.kto.org.tr/d/file/ozellestirmeuygulamalari_rapor.pdf, 13.09.2017. 103

Cengiz Ersun, Bulgaristan Ülke Profili, Mevzuat ve Türk Girişimcileri, İstanbul: İstanbul Ticaret Odası Yayınları 1. Baskı, 1998, s.106.

d. Devlet teşebbüslerinin özelleştirilmesine ait giderlerin karşıladığı fonun yönetimi,

e. Ülke çapındaki bütün özelleştirme işlemleri hakkında bilgi toplanması. Özelleştirme Ajansı Sofya’da bir merkez ofisine ve ülkenin önemli şehirlerinde bürolara sahiptir.

Ajansın faaliyetlerine iki istisna belediyelerin sahip oldukları teşebbüslerin özelleştirilmesinden sorumlu Yerel Yönetim Konseyleri ile topyekün özelleştirmeden sorumlu Topyekün Özelleştirme Merkezidir.

Özelleştirme yatırım fonlarının faaliyetlerinin lisans altına alınması ve bono ticaretini düzenlemek üzere özel bir Bono ve Menkul Kıymetler Komisyonu kurulmuştur.

Bulgaristan Özelleştirme Kanunu özelleştirmenin yıllık olarak hazırlanan özelleştirme programları vasıtasıyla yürütülmesini öngörmektedir. Örnek olarak bu programlar çerçevesinde 1997 ve 1998 yıllarında turizm, gıda, kimya, hafif sanayi, inşaat, tarım, makine mühendisliği, ulaşım sektörleri öncelikli özelleştirme sektörleri olarak belirlenmişken yine aynı dönemde posta hizmetleri, madencilik, enerji santralleri, ulaştırma altyapısı, içme suyu arzı, demiryolu taşımacılığı, serbest bölgeler orman ürünleri kompleksleri ve spesifik fonksiyonlara sahip bazı sektörler ise özelleştirme dışı tutulmuşlardır.

Bu arada 1996’dan bu yana kabul edilen iki yeni yaklaşımla özelleştirmenin hızlandırılmasına çalışılmıştır. İlk yaklaşım ile yabancı girişimciler özelleştirme sürecine çekmek için teşvikli muamele öngörülmüştür. Özelleştirilen teşebbüsler 3 yıl boyunca gelir vergisi ödemeyecek ve sonraki 2 yıl ise normal oranın sadece yarısını ödeyecektir. Yabancı yatırımcıların kanun değişikliklerinden belirli bir dönem etkilenmemeleri sağlanmaktadır. Üretim ekipmanı, makine, know-how, marka, patent, lisans vs. gibi yatırım amaçlı ithalat gümrük vergisinden ve KDV’den muaf tutulmaktadır.

İkinci yaklaşım ise büyük ölçekli kuruluşların özelleştirilmesidir. 1996’nın ikinci yarısında “Sodi” diye tabir edilen büyük KİT’ler; Devnia (büyük kimya kompleksi), Bulgar Telekom gibi kuruluşlar vitrine çıkmıştır.

1997 ve 1998 özelleştirme programlarında Balkan Havayollarının yanında öncelikle makine mühendisliği, kimya ve petrokimya, metalurji, elektrik-elektronik ve gıda sektöründe yer alan firmalar ile birlikte bazı askeri sanayi komplekslerinin özelleştirilmesi de gündeme dâhil edilmiştir.

2.7.2 Toplu Özelleştirme

Çek modeline benzer kupon tipi bir özelleştirme sistemi ile 18 yaşın üzerindeki her Bulgaristan vatandaşına bu yöntemle özelleştirilecek her uygulamada 250.000 adet kuponu çok düşük bedelle alma hakkı tanınmaktadır. Bu program içerisinde yer alan kuruluş çalışanları ve emeklilerine ise özelleştirilecek hisselerin % 10’unu bedelsiz olarak alma hakkı tanınmaktadır. Kasım 1996’ya kadar yarım milyon kişi bedelsiz hisse için başvuru yapmıştır. Kuponların ticareti mümkün olmamakla birlikte akrabalara ve özelleştirme fonlarına devri mümkündür. Bu kupon dağıtım kampanyası Ocak 1996’da başlamış ve 5 ayda tamamlanmıştır. Yetişkin nüfusun yaklaşık yarısına tekabül eden 3 milyon kişi kuponları satın almıştır. Kuponlar program listesinde yer alan bir ya da birçok tesisin özelleştirilebilmesi için ihalelerde kullanılabilir. İhalelere bireysel katılım da söz konusu olmakla birlikte kupon sahiplerinin 2,5 milyon kişi gibi büyük çoğunluğu kurulmak için gerekli 2000 kupon sahibinin birlikteliği şartını yerine getiren 81 özelleştirme fonu aracılığı ile katılmayı tercih etmiştir. Bu fonlar arasında 6’sı tüm sistemin %50’sini elinde tutmuştur. Yaklaşık 12 fonda ise yabancı katılımına müsaade edilmiştir.

2.7.3

Özelleştirme Düzenlemeleri

Toplu özelleştirme tarzının destek gördüğü diğer Doğu ve Merkezi Avrupa ülkelerinin aksine Bulgaristan’da nakit (sermaye) özelleştirmesi biçimi esas alınmıştır. Bu kararın alınmasında Bulgar girişimlerinin varlığının korunmasını yeni yatırımlar ve modern işletme tekniklerini kullanabilecek potansiyele sahip kişilerce satın alınacağı yönündeki yaygın kanaat etkili olmuş ve bu kanaat tek başına özelleştirmenin hızından daha etkili olmuştur.

Bulgaristan devlet teşekküllerinin ve belediye kuruluşlarının etkin bir şekilde ticarileştirilmesi (şirketleştirilmesi) süreci devamlılık kazanmıştır. 2000’li yılların başlarına kadar devlet şirketlerinin % 95’i kamu veya özel limited şirket haline dönüştürülmüştür ve şirketlerin hisseleri devlete ait bulunmaktadır. Bu durum taşınmazların Özelleştirme Kanunu’na uygun biçimde transferine ilişkin standart işlemlerin yapılmasına imkân sağlamıştır.

1994’te yürürlüğe giren özel mali araçlar özelleştirme işlemlerinde kullanılabilmektedir. Bu araçlar; ticari bankaların denetiminde olan ve devlet kuruluşlarının borçlarının finansmanı için piyasaya sunulan devlet tahvilleri ve 1994’te Bulgaristan “Londra Kulübü” bankaları arasında imzalanan anlaşma sonrasında piyasaya sunulan “Brady” bonolarıdır. Özelleştirme işlemlerinde “Brady Bonoları”nın kullanımına ilişkin düzenlemeye ait değişikliğe göre üzerinde anlaşmaya varılan fiyatın % 50’sine kadarı bu şekilde kapatılabilir. Ancak, “Brady Bonoları”nı kullanan yatırımcılar elde ettikleri karların müteakip birkaç yıl içerisinde kullanımına ilişkin olarak bir takım kısıtlamalarla karşı karşıya kalmışlardır.104

104

Cengiz Ersun, Bulgaristan Ülke Profili, Mevzuat ve Türk Girişimcileri, İstanbul: İstanbul Ticaret Odası Yayınları 1. Baskı, 1998, s.109.