Bornoz Üretiminde Tekstil Terbiyesi

Tekstillere kullanım alanı ve amacına uygun özellikler kazandırma işlemlerine tekstil terbiyesi adı verilmektedir. Tekstil terbiyesi dokumahaneden çıkan bir ham bezin satışa sunulduğu ana kadar gördüğü tüm işlemleri kapsar (Aniş; 2005,s.1). Tekstil terbiyesi;

- Ön terbiye - Renklendirme

- Bitim işlemlerinden oluşmaktadır (Gürcüm; 2010, s.399).

2.1.4.1.Tekstil Ön Terbiyesi

Ön terbiye işlemi, tekstil terbiyesinde anahtar rol oynamaktadır. Tekstil terbiyesinin başlangıcında, diğer terbiye işlemlerine bir hazırlık ve mamulü güzelleştirmek amacıyla yapılan, yabancı maddeleri uzaklaştırma işlemlerinin tümüne ön terbiye işlemleri adı verilmektedir (Aniş; 2005, s.1).

Havlu kumaşların üretiminde çoğunlukla doğal lifler tercih edilmekte olup, ön terbiye işlemleri önem taşımaktadır. Ön terbiye oldukça önemli bir havlu üretim basamağıdır (Zervent Ünal; 2007, s.30).

Araştırmada yer alan pamuk, bambu, viskon ve modal lifleri doğal lifler grubunda yer almaktadır. Pamuk lifi yapısında en çok selüloz içeren doğal liftir. Viskon ve modal lifleri de selülozik esaslı kimyasal lifler grubunda yer almaktadır. Bambu, gelişimi ve üretimi itibariyle Asya kökenli rejenere selülozik liftir. Dolayısıyla; pamuk ve benzeri liflere uygulanan ön terbiye işlemleri benzerlik göstermektedir.

Haşıl Sökme : Çözgü ipliklerinin haşıllanmasındaki amaç, çeşitli mekanik zorluklarla karşı karşıya kalan liflerin birbirine daha iyi yapışarak, daha kapalı, daha sağlam hale gelmelerini ve kayganlıklarını artırarak iyi bir dokuma işlemi gerçekleştirilmesini sağlamaktır. Ancak dokuma sonrası terbiye işlemlerinin yapılabilmesi için bu haşıl sökülmektedir (Aniş; 2005, s.11).

Hidrofilleştirme : Pamuk lifleri, yağ, vaks, pektin, hemiselüloz, protein gibi safsızlıklar içermektedirler. Bu safsızlıklar life yumuşak ve güzel bir tutum kazandırsa da hidrofob değildirler. Terbiye işlemleri sırasında liflerin düzgün ıslanmasını ve çözelti almasını engellemektedirler. Yüksek basınç altında mamul pişirilerek bünyesinde bulunan doğal boya maddeleri ve bitkiye özgü yağlar liften uzaklaştırılmaktadır (Aniş; 2005, s.20).

Ağartma : Normalde lifler beyaz değildir. Ağartma beyaz ya da açık renk olması gereken tüm ham tekstillere uygulanan bir prosestir ve renkleri daha parlak hale getirmektedir. Ağartmada bir oksidasyon prosesi yardımıyla lifteki renk maddeleri yok edilmektedir. Bu aşamada yeterli beyazlığın sağlanmasının yanında lifin zarar görmesinin engellenmesi gerekmektedir (Aniş; 2005, s.26). Modal lifi ağartma işlemi gerektirmemektedir.

Merserizasyon: Pamuk liflerinin kesitinin NaOH ile şiştiği 1844 yılında John MERCER tarafından keşfedildiği için bu işlem “merserizasyon” adını almıştır. Daha sonra baz artıklarının uzaklaşması için gerginleştirerek yıkanması gerektiği ortaya çıkmıştır. Bu aşamadan sonra günümüzde uygulanan merserizasyon işlemi bulunmuştur. Merserizasyon ile kumaş; sıklık, sağlamlık, parlaklık, yumuşaklık ve boya tutma özelliği kazanmaktadır. Ayrıca oksijenle reaksiyon artar, ölü lifler uzaklaştırılır ve solventlerdeki çözünürlük artar (Aniş;2005, s.99).

2.1.4.2.Tekstil Yüzeyleri Boyama

Havlu kumaşlarda renklendirme aşamasında kumaş formunda boyama yapılabileceği gibi boyalı ipliklerle de üretim yapılabilmektedir.

Araştırmada konu olan pamuk, viskon, modal ve bambu lifleri bornoz sektöründe Overflow boyama ile boyanmaktadır. Yapısal özellikleri nedeni ile pamuk için kullanılan tüm

boyar maddeler viskon, modal ve bambu için kullanılabilmektedir. Araştırmalar sonucunda, bambu lifinin, pamuk, viskon, modal liflerine oranla daha az boyar maddeye ihtiyaç duydukları tespit edilmiştir. Bu da bambu lifinin boyar madde emiliminin yüksek olduğunu göstermektedir. Bambu lifi boyar maddeyi hızla emerek renkleri daha iyi göstermektedir (Okur; 2007, s.29).

Overflow Boyama makinesi; dokuma ve örme, pamuklu, yünlü, viskon, polyester ve trikotajların terbiye boyanmasında kullanılmaktadırlar. Az yer kaplamaları, yüzeyde tüylenme yapmaması, düzgün boyama gibi avantajlara sahiptirler. Temelde kumaşın taşındığı bir taşıma borusu, kumaş taşıma çıkrığı ve tekneden oluşmaktadır. Kumaş hareketi çıkrıktan düzeye şeklindedir. Kumaş, çıkrıktan sonra taşıma borusundan geçer ve tekrar tekneye yığılır. Bu 250 m/dakika hız ile devam etmektedir. Ülkemizde en yaygın kullanılan makine tipidir (http://www.tekstilokulu.net/smfforum/index.php?topic=113.0; 2011).

Boyar Madde Türleri

Önemli boyar madde türleri ve kullanım alanları tablo 2 de verilmiştir: Tablo 2

Boyar Madde Türleri

Boyar Maddenin Türü Haslık değerleri

Direkt ve ya substantif boyar madde Renk ve ışık haslığı iyi değildir. Uygulaması basit ve ucuzdur.

Reaktif Boyar Madde Renk, yıkama ve ter haslığı yüksek. Parlaktır. Pahalıdır.

Küp boyar madde Renk, yıkama, kaynatma haslığı yüksek. Parlaktır.

Kükürt boyar maddeleri Renkler donuktur, renk seçeneği azdır. Klor ve ışık haslığı düşük, renk ve yıkama haslığı yüksektir. Ucuza mal olur.

Bazik boyar maddeleri Parlaktırlar. Ancak ışık haslıkları düşüktür. (Taylor; 1999, s.228-230)

Boyanmış Tekstil Yüzeylerde Olması Gereken Haslık Değerleri

- Renk Haslığı

Boyalı ya da baskılı tekstillerin, üretim, kullanım ve bakımı esnasında karşılaştıkları çeşitli etkilere karşı koyabilme özelliğidir. Tüm tekstil yüzeylerini kapsayan mutlak bir renk haslığı bulunmamaktadır. Bu nedenle kullanım amacına göre boyama yapılmalıdır.

- Sürtme (Sürtünme) Haslığı

Kuru ve yaş sürtme haslığı olarak incelenmektedir. Sürtme haslığını; lif cinsi, boyar madde, boyama yöntemi ve renk koyuluğu etkilemektedir. Has boyalar bile, koyu renkte olduğunda ve ıslak sürtmede renk atmaktadırlar. Banyo tekstillerinde sık karşılaşılan bu durumun nedeni, genellikle lif yüzeyinde fazla miktarda bulunan boya maddesidir.

- Yıkama Haslığı

Boyar maddeler lifin cinsine göre değişmektedir. Eğer uygun madde ile boyanır ise her her tekstil yüzeyi belirli oranda yıkama haslığına erişebilmektedir.

- Kaynatma Haslığı

Tekstil yüzeyinin 90o_{C ve üzerindeki yıkamalarında olması gereken renk haslığına} kaynatma haslığı adı verilmektedir.

- Ter Haslığı

Renkli tekstillerden terleme sonucunda renk atmamaları beklenmektedir. Boyar maddenin doğru seçimi ile bu haslık sağlanabilmektedir.

- Hava Koşullarına Dayanıklılık

Tekstil yüzeylerin ışığa, nem ve nitrojen oksitlerine karşı göstermesi gereken haslık olarak ifade edilmektedir (Banazılı, 2006, s151-154).

1.4.3. Bitim İşlemleri (Apreleme)

Tekstil yüzeylerine parlaklık – matlık, buruşmazlık, hışırtılı tuşe, yumuşaklık, elastikiyet vb. özellikleri kazandırmaya yönelik işlemlere bitim işlemleri yani apreleme adı verilmektedir. Fiziksel yollarla yapılan aprelere kuru apre, kimyasal yolla yapılan apreleme işlemlerine ise yaş apre adı verilmektedir. Havlu – bornoz ürünlerinde çoğunlukla yaş apre işlemleri uygulanmaktadır. Her bir apre işleminin avantajının yanında dezavantajı da olabilmektedir. Ayrıca bornozun maliyeti uygulanan her bir kimyasalın fiyatına oranla artmaktadır.

Aşağıda bornoz kumaşlarına uygulanabilecek apre türleri verilmiştir;  Emiciliği artırmak için apre:

Tekstil yüzeylerine emiciliklerini artırmak amacıyla hidrofil işlemi yapılır.  Boyayı sabitlemek için apre:

Renkli ürünlerde boyayı sabitlemek için fixatör kullanılır. Açık renklerde müşteri isteklerine göre yapılmaktadır.

 Yumuşaklığı artırmak için apre:

Havlu kumaşlarda silikon kullanarak yumuşaklık istenildiği düzeyde artırılabilmektedir. Ancak silikon emiciliği azaltmaktadır.

 Anti-bakteriyellik apresi:

Anti-bakteriyellik tekstil yüzeylerine kimyasallar yardımıyla kazandırılabilmektedir. Pamuk, viskon, modal liflerinde müşteri isteğine göre uygulanabilirken, bambu lifinin doğal anti-bakteriyel olma özelliği bulunmaktadır. Bambu lifine bu apre uygulanmamaktadır.

 Leke tutmazlık apresi

Havlu – bornoz sektöründen çok diğer ev tekstillerine leke tutmazlık apresi uygulanırken, müşteri isteğine göre bu mamullere de leke tutmazlık kazandırılmaktadır.

 Boncuklanmaya karşı apre:

Peeling yani boncuklanmayı önlemek için enzim yapılmaktadır. Boncuklanma özelliği; bambu, viskon ve modal lifleri arasında incelendiğinde bambu lifinin boncuklanma değerlerinin en yüksek olduğu gözlenmiştir (Ünal; 2007, s.55). Bambu lifinin bu apreye ihtiyacı diğer liflere oranla fazladır.

 Çekmezlik apresi

Tüketiciler aldıkları ürünlerin boyut değişiminden rahatsızlık duymaktadırlar. Özel olarak havlu – bornoz kumaşlarında da isteğe göre çekmezlik özelliği kazandırılabilmektedir. Daha çok pikelerde uygulanmaktadır.

 Yanmazlık apresi:

Yanmazlık apresi nadiren de olsa ev giyimi olarak bornozu tercih eden bornoz müşterilerince istenen bir işlemdir. En büyük dezavantajı yanmazlık özelliği arttıkça kumaşın sertliğinin artmasıdır. Tamamen yanmaz özellikte bir bornoz hiç asılmadan dik durabilmektedir.

2.1.5. Bornoz Üretim Süreci

Fabrikalar; iplik, dokuma ve konfeksiyon işlemlerinden yalnızca birini gerçekleştirerek faaliyet gösterdiği gibi, bu üç işlemi de kendi bünyesinde gerçekleştirebilen entegre tesisler olarak da varlığını sürdürebilmektedir. Konfeksiyon aşaması ise, iki bölüm halinde, kalıp tasarım departmanı ve üretim (dikim ve sonrası) departmanı olarak ele alınmaktadır.

Üretilecek bornoza karar verilmesinin ardından bornoz seri üretim süreci başlamaktadır. Genel başlıklar altında düşünüldüğünde elyaftan kumaşa kadar olan kısımlar ilk 6 maddede toplanmıştır. 7. maddeden itibaren konfeksiyon işlemleri başlamaktadır. Bu maddelerin açıklamaları kısaca verilmiştir.

- Bornozda kullanılacak lifin hazırlanması - Belirlenen lif veya liflerle ipliğin üretilmesi

- Ön terbiye işlemlerinin yapılması - Elde edilen iplikle kumaş oluşturulması - Boyama işlemlerinin yapılması

- Tekstil terbiye (apreleme) işlemlerinin yapılması

- Üretilecek bornozun kalıp işlemlerinin gerçekleştirilmesi: Bu aşamada belirlenen modelin kalıp çizimleri yapılmaktadır. Üretimde kullanılacak temel bornoz kalıpları çizilerek, her bedende serilemesi yapılmaktadır. Üretim kalıbının hedef kitle içerisinde bulunan her bir beden numarası için kalıp serileme teknikleri dikkate alınarak büyütüp küçültülmesine serileştirme adı verilmektedir (Tekeci Tatman; 2005). Kalıbın denenmesinin ardından gerekli düzeltmeler yapılarak, kesim planı hazırlanmaktadır. Bu aşamada, kesim masası boyutları, kumaş özellikleri, serim kat sayısı vb. özellikler dikkate alınarak aynı kesim planında yer alacak bedenler ve bu bedenlerin kesim sayıları tespit edilmektedir. Kesim planı hazırlamada kesimde karşılaşılabilecek problemler dikkate alınarak verimli bir kesim planı hazırlamak hedeflenir. (Vural, Çoruh; 2003). Son olarak ise dikim esnasında kullanılmak üzere dikim planı hazırlanmaktadır. Üretilecek ürünün teknik çizimi, İşletmenin durumuna göre otomatik kesim makinesinde ya da elle pastal hazırlanarak kesimi yapılmaktadır.

- Bornoz kumaşının kesimi ve etiketleme(metolama) yapılması; çok katlı kesimlerde aynı kattaki parçaların birbirleriyle eşleşmesini ve diğer katlarla karışmalarını önlenmek amacıyla yapılmaktadır. Etiketleme ile aynı katlarda bulunan parçalara, aynı numaralar verilmektedir.

- Nakış, süsleme işlemlerin yapılması; nakış işlemleri bornoz dikime girmeden yapılmaktadır.

- Dikim süreci; Üretilecek ürünün teknik çizimi, üretim bandı fiziksel ortam ve koşulları, çalışan özellikleri, teslim süresi vb. özellikler göz önüne alınarak giysinin dikim aşamaları en ince ayrıntısına kadar belirlenmektedir. Operasyon süreleri ve çalışan özellikleri doğrultusunda makine ve araçlar, bant planları tespit edilmektedir. Dikim planında yer alan her bir işlem sırasıyla uygulanarak seri üretimi yapılacak olan bedenlerin dikimi gerçekleştirilmektedir.

- Dikim esnasında ve sonrasında kalite kontrol süreci; Son kontrolde, bornozda ortaya çıkan hatalar bazen düzeltilememektedir. Bunu önlemek amacıyla bornozun üretiminde her

aşamada kalite kontrolünden geçirilmesi, hataların başlangıçta düzeltilerek üretimin sürdürülmesi gerekmektedir.

- Son işlemler: bitmiş ürünün ütüleme, son kontrol ve paketleme işlemlerini kapsamaktadır.

Bornoz üretim süreci bilgileri kalite evinde teknik gereksinimler sütununun oluşturulmasında kullanılmıştır.