1.3. BİLİM ÖZGÜRLÜĞÜ
1.3.2. Bilim Özgürlüğünün Kapsamı ve Öznesi
1.3.2.1. Bilim Özgürlüğünün Kapsamı
1.3.2.1.2. Bilimsel Araştırma Özgürlüğü
Zihinsel bir faaliyet olarak kabul edilen araştırma, belirli bir amaca yönelik olarak yapılan, kendine özgü metotları bulunan yeni bilgiler elde etme faaliyetidir114. Bilimsel araştırma kavramı; araştırma konusunun seçilmesi, problemin ortaya konulması, uygulanacak metodların belirlenmesi, araştırma sürecinin ve sonuçlarının analiz edilmesi ve bu sonuçların yayınlanması işlemlerini kapsamaktadır. Bilimsel araştırma, bilimin olmazsa olmaz bir unsurudur. Bilimsel araştırma olmadan, bilimsel bilgi elde edilmesi ve bilimin ilerlemesi mümkün değildir115. Rudolf Smend 1927 yılında, “bilimsel araştırmanın niteliğinin belli bir şekle tabi kılınamayacağı ve bundan ötürü biçimsel olarak da tanımlanamayacağına”116 dikkat çekmiştir. Bir faaliyetin bilimsel araştırma kapsamı dahilinde olup olmadığına ilişkin hüküm getirmeden önce göz önüne alınması gereken kriterler; plânlı ve metoda uygun bir çalışma ile elde edilen bilgilerin doğrulanabilir veya yanlışlanabilir bir şekilde sunulup sunulmadığıdır 117.
Yukarıda belirtilen bilimsellik niteliğine uygun düşen her türlü faaliyet, bilimsel araştırma özgürlüğü kapsamında korunmaktadır. Nitekim 1982 Anayasası’nın 27’nci maddesinde herkesin bilimsel araştırma hakkına sahip olduğu belirtilerek, bilimsel araştırma özgürlüğünün bilim özgürlüğünün unsurlarından biri olduğu kabul edilmektedir. Bilim özgürlüğünün en temel ve zorunlu koşulu olan bilimsel araştırma özgürlüğü; deneme ve deney yapma hakkı, araştırma için gerekli araçlara ve koşullara sahip olma haklarını da koruma altına almaktadır118. Bunlarla birlikte bilimsel araştırma özgürlüğü, bilgi edinme ve bilimsel kaynaklara erişme, yazma, tartışma ve yayınlama özgürlükleri ile de ilintilidir. Yine bilimsel araştırma özgürlüğünü kullanan bilim insanlarının, kamuya ait arşivlerden serbestçe yararlanma hakları bulunmaktadır. Bu sebeple kamuya açık arşivlerden yararlanmayı talep etme hakkı
113 Land, Molly K., Sarah,Hamilton, Freedom, Responsibility and the Human Right to Science, s. 2
https://mcmprodaaas.s3.amazonaws.com/s3fs-public/AAAS%20CSFR%20Article%20Anderson%20%20Frankel%20FINAL17Oc12.pdf?8qUvyNsRHn3KLg U5.9.iJGPb3pFA7slz (22.06.2018)
114 Atalay, 2010, s. 8.
115 Turhan, s. 142.
116 Atalay, 2010, s. 6.
117 Atalay, 2010, s. 17.
118 Bulut, s. 29.
21 bilimsel araştırma özgürlüğünün kapsamında kabul edilmektedir119. Özel amaçla hazırlanmış bilimsel mütalâa çalışmaları da bilimsel araştırma kapsamına dâhildir. Benzer şekilde bilimsel seminerlere katılmak, bu seminerlerde bildiri yapmak da bilimsel araştırma özgürlüğü sayesinde güvence altına alınmaktadır.
Bilimsel araştırma özgürlüğü sayesinde bilim insanı, araştırma konusunu özgürce seçip, araştırması için kendi belirlediği yöntemleri uygulayabilecektir. Çünkü bilimsel araştırmanın konusunu seçme özgürlüğü, soru sorma özgürlüğü, bilimsel araştırması için materyal ve yöntem seçme özgürlüğü, bilimsel araştırma özgürlüğünün bünyesinde yer almaktadır. Bilimsel araştırma özgürlüğü, bireysel araştırmacılar için geniş bir ifade özgürlüğü içerir120.
Bilimsel araştırma özgürlüğü, üniversitelerde öğretim görevlileri ve yardımcılarına serbestçe araştırma yapma ve araştırmalarının sonuçlarını paylaşma hakkı sağlamaktadır.
İleride “akademik özgürlük” başlığı altında inceleyeceğimiz yüksek öğretim kurumlarındaki;
öğrenme, öğretme ve araştırma özgürlüklerinin yasal meşruiyetlerinden biri de bilimsel araştırma özgürlüğüdür. Doktrinde, akademik özgürlüğü bilimsel araştırma özgürlüğünün kapsamında değerlendiren yazarlarda bulunmaktadır. Bilimsel araştırma özgürlüğü devlete iki farklı yönde yükümlülükler getirmektedir. Bu yükümlülüklerden birincisi devletin, bireylerin sahip olduğu bilimsel araştırma özgürlüğüne karışmaması yani negatif yükümlülükleridir.
Devletin yükümlülüklerinden ikincisi ise bilimsel araştırmaları yürütme, yönlendirme ve bilim insanlarına gerekli imkân ve olanakları sağlamak gibi pozitif yükümlülüklerdir. Şimdi bilimsel araştırma özgürlüğü kapsamında değerlendirdiğimiz deney yapma hakkı ile araştırma için gerekli araçlara ve koşullara sahip olma hakkını incelemek istiyoruz.
119 Atalay, 2010, s. 17.
120 Danimarka Araştırma Portalı https://forskerportalen.dk/en/freedom-of-research/ (22.06.2018)
22 1.3.2.1.2.1. Deney Yapma Hakkı
Bilimsel araştırma, gözleme ve deneye dayanan bilimsel yöntemlerle doğruluğu kanıtlanmış teoriler ve ilkeler bütünüdür121. Deney yapmak bilimsel bir araştırma faaliyetidir.
Deney yapma hakkı ise bilimsel araştırmaları yapmak için kullanılan araç ve tekniklere ilişkindir122. Hal böyle iken deney yapma hakkı bilimsel araştırma özgürlüğünün zorunlu koşuludur123.
Deney sırasında bilim insanı, deneyini etkin bir şekilde yürütmekle yükümlüdür. Bilim insanı, araştırmasının sınırlarını önceden belirlemeli, ihtiyaç duyduğu zamanlarda alanlarında uzman kişilere ulaşabilmeli, araştırmasının etkinliğini ve güvenliğini koruyabilmelidir124. Bununla birlikte bilim insanı deney boyunca, deneye katılan diğer kişiler ile deneklerin haklarını gözetebilmeli, çevreye zarar vermemelidir. Deney yapmak; çeşitli fiziksel materyallerle veya yazılımlarla yapılabileceği gibi, başta insanlar ve hayvanlar olmak üzere çeşitli canlılar vasıtasıyla da yapılabilmektedir. Bazı deneyler önceden alınan etik izinlere bağlıdır ve bu nedenle bilim insanının etik kurulunun verdiği izin dışında deney yöntemini değiştirme hakkı yoktur125. Özellikle yeni ilaç üretiminde yapılan deneyler önceden belirlenmiş ve izin verilmiş çerçeveler dahilinde yürütülmektedir. Çevrenin, insanlığın ve hayvanların korunması için deneyin sınırlarının önceden belirlenmiş olması bilim özgürlüğüne aykırılık teşkil etmemektedir.
1.3.2.1.2.2. Araştırma Yapmak İçin Gerekli Araçlara ve Koşullara Sahip Olma Hakkı
Araştırma yapmak için gerekli olan araç ve gereçler ile uygun ortam ve koşullar mevcut değilse, araştırma yapmak mümkün olamaz ve bu nedenle araştırma özgürlüğünden söz edilemez126. Öncelikli olarak devletin araştırmayı tehlikeye düşürebilecek her türlü önlemden kaçınma ödevi bulunmaktadır127. Devlet bu ödevini yerine getirse bile bilim insanı, bilimsel
121 Turhan, s. 6.
122 Bulut, s. 29.
123 Kaboğlu İbrahim Ö., Bilim ve Sanat Özgürlüğü, İnsan Hakları, Yapı Kredi Yayınları, 1. Baskı, İstanbul 2000, s. 123
124 Yüksel, Hilal, Kişilik Hakkı İhlali Kapsamında İnsan Üzerinde Yapılan Deneyler ve Hukuki Sonuçları, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Özel Hukuk Anabilim Dalı, (Yayımlanmaış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 2015, s. 5.
125 Yüksel,s. 5.
126 Turhan, s. 143.
127 Kaboğlu, s. 123.
23 araştırmasını tamamlayamama ihtimali ile karşı karşıyadır. Çünkü araştırmacının gerekli araç ve koşullara sahip olması her zaman kendiliğinden mümkün olmamaktadır. Bu durumda devletin edim yükümlülüğü devreye girmektedir128. Devlet bilimsel araştırma için gerekli araçların kullanımına ve araştırma ortamının yaratılmasına olanak sağlamak yükümlülüğü altındadır129.
Bilimsel araştırma özgürlüğünün kullanılabilmesi devletin olumlu bir edimde bulunma yükümlülüğü söz konusu olmaktadır. Bu nedenle bilimsel araştırma özgürlüğü, bilim özgürlüğünün hukuki niteliğini genişleterek bu özgürlüğü aynı zamanda pozitif statü hakkına büründürmüştür. Nitekim Yunanistan Anayasası’nın 16’ncı maddesine göre bilimin gelişmesi ve ilerlemesi devlet için bir yükümlülük oluşturmaktadır. Benzer şekilde İtalyan Anayasası’nın 9’uncu maddesi; cumhuriyetin, bilimsel ve teknik araştırmanın gelişmesine özendirmesini öngörür130.