BiliĢsel ve ÜstbiliĢsel Stratejiler Arasındaki Farklar

Son zamanlarda üstbiliĢ konusu sıkça çalıĢılan, araĢtırmalar yapılan bir beceri olmasına rağmen bazen de eksik ya da yanlıĢ anlaĢılmaktadır. Bu eksik ya da yanlıĢ anlaĢılmanın nedeni neyin bilişsel neyin üstbilişsel olduğu ile ilgili ayrımın net olarak yapılamamasıdır (Brown, 1987‟den aktaran: Saraç, 2010; Flavell, 1979; Tobias ve Everson, 2000). BiliĢ; algılamayı, anlama, hatırlama ve benzer zihinsel süreçleri içerirken üstbiliĢ; bireyin kendini algılaması, anlaması, hatırlaması ve benzer zihinsel süreçler üzerinde düĢünmesini içermektedir (Schraw, 1998). BiliĢsel stratejiler öğrenmeyi ve bir görevi tamamlamayı kolaylaĢtırmak amacıyla, üstbiliĢsel stratejiler ise öğrenme ve görevi tamamlama sürecini izlemek amacıyla kullanılmaktadır (Flavell,

1979). Bir baĢka deyiĢle bir görevde ilerlemek için kullandığımız stratejiler bilişsel stratejiler iken, bu kullandığımız biliĢsel stratejilerin amaca uygun olup olmadığını ve iĢe yarayıp yaramadığını değerlendirmek için kullandığımız stratejiler ise üstbilişsel stratejiler‟dir (Hacker, 1998).

ÜstbiliĢsel stratejilerin daha iyi kavranabilmesi için üstbiliĢsel ve biliĢsel stratejilerin arasındaki farkı vurgulayan tanım ise Ģu Ģekildedir:

ÜstbiliĢsel stratejiler, öğrenme süreci hakkında düĢünmeyi, öğrenmeyi planlamayı, meydana gelmeleri esnasında kavramayı ya da üretimi izlemeyi ve dil etkinliğinin bitiminde öğrenmenin bireysel olarak değerlendirilmesini içerirken, biliĢsel stratejiler, öğrenme etkinliği ile doğrudan iliĢkilidir ve öğrenme malzemesinin doğrudan kontrol edilmesini ve iĢlenmesini içermektedir. (O‟Malley vd., 1985: 560-561)

ÜstbiliĢsel stratejiler ile biliĢsel stratejileri birbirinden ayırmanın temel yolu, stratejinin kullanım amacına bakılmasıdır (Flavell, 1979). Eğer kavrama, anlama, hatırlama ve benzer zihinsel bir amaca ulaĢılıp ulaĢılmadığından emin olmak için strateji kullanılıyorsa, bu stratejiler üstbiliĢseldir. Eğer bu zihinsel faaliyetlerin yürütülmesini desteklemek amacıyla strateji kullanılıyorsa, bu stratejiler ise biliĢseldir (Karaçam, 2009). Kısaca üstbiliĢsel stratejiler, bireyin zihinsel bir amaca ulaĢmada ön düzenlemesi, dikkatini yönlendirmesi, seçici dikkati, öz-yönetimi, planlaması, kendini izlemesi ve kendini değerlendirmesi iken (O‟Malley ve Chamot, 1990; Vandergrift, 1997), biliĢsel stratejiler amaca ulaĢmadaki yardımcı unsurlardır (Çakıroğlu, 2007).

ÜstbiliĢsel stratejiler, bireylerin hedefledikleri biliĢsel amaca ulaĢabilmeleri için kullandıkları birbirini izleyen süreçlerdir. Ayrıca bu stratejiler, bireylerin öğrenmelerini düzenlemelerine ve kontrol etmelerine yardımcı olmaktadır. Örneğin bir birey metni okuma sırasında anlamadığı bir durum hakkında kendini sorgulayabilir. Bireyin bu durumda kendini sorgulaması üstbiliĢsel izleme stratejisidir. Bu durumda metni anlamaya çalıĢması, bireyin biliĢsel amacıdır. Eğer birey, kendi kendine sorular sorup, sorularına cevap veremezse, biliĢsel amacını gerçekleĢtirmek için yani metni anlamak için neye ihtiyacı olduğunu belirlemesi gerekir. Metni anlamak için ne yapmam gerekir? sorusuna cevap bulması gerekir. Bu süreçte de paragrafı tekrar okumaya karar verebilir. Metni tekrar okuduktan sonra sorusuna cevap verebilirse, konuyu anladığını saptayabilir. Böylece bireyin kullanmıĢ olduğu üstbiliĢsel stratejilerden kendi kendini sorgulama stratejisi ile bireyin biliĢsel amacı yani metni anlama görevini yerine getirmiĢ olur (Çakıroğlu, 2007).

Bazen de bir strateji kullanılma amacına bağlı olarak hem biliĢsel hem de üstbiliĢsel strateji olarak kullanılabilir. Örneğin bireyin bir metni okurken, okuduğu hakkında kendini sorgulama stratejisini, bilgiyi elde etmek için kullanırsa biliĢsel veya ne okuduğunu anlamaya çalıĢmak için kullanırsa üstbiliĢsel strateji ya da okuduğu hakkında kendi cümleleri ile ifade etme stratejisini, metni anlamak için kullanırsa biliĢsel veya ne anladığını, eksikliklerinin ne olduğunu belirlemek için kullanırsa üstbiliĢsel strateji olabilir. Bir stratejinin biliĢsel veya üstbiliĢsel bir strateji olduğunu belirlemek, kullanan bireyin kullanma amacına göre değiĢebileceğinden, öncelikle stratejinin hangi amaçla kullanıldığının belirlenmesi gerekmektedir (Çakıroğlu, 2007).

ÜstbiliĢsel deneyim sürecinde bir amacı gerçekleĢtirmek için gözlenen üç farklı süreç bulunmaktadır. Bu süreçler planlama, izleme (monitor) ve düzenlemedir. ÜstbiliĢsel stratejiler de bu süreçleri gerçekleĢtirmek için kullanılan araçlardır. Fakat çoğumuz bu stratejileri kullandığımızın farkında değilizdir. Örneğin yapmak istediğimiz bir faaliyeti nasıl yapacağımızı planlama, nasıl bir sonuca ulaĢacağı konusunda değerlendirme yapma bu stratejilerin içine girer. Bireyler, sadece üstbiliĢsel farkındalık stratejilerini değil, aynı zamanda not alma, soru sorma, Ģekil çizme ve bilgileri düzenleme gibi biliĢsel stratejileri de kullanabilirler. Böylece, biliĢsel stratejiler, üstbiliĢsel stratejilere hizmet etmektedir. Yani üstbiliĢsel stratejiler, biliĢsel stratejileri de kapsar. Aslında biliĢsel stratejiler, birer öğrenme stratejileri iken, üstbiliĢsel stratejiler ise, öğrenmeyi öğrenme stratejileridir (Gelen, 2003).

Birçok biliĢsel strateji bulunmasına rağmen biliĢsel stratejiler genellikle tekrar, anlamlandırma ve örgütleme olmak üzere üç baĢlık altında toplanmaktadır (Pintrich, 2002). ÜstbiliĢsel deneyim sürecinde gözlenen planlama, izleme (monitor) ve düzenleme süreçlerini gerçekleĢtirmek için kullanılan stratejilere ise, bireyin kendi biliĢini planlamasında, ana hedefe ulaĢmak için kendisine alt hedefler koyması, biliĢini izlemesinde, bir metni okurken anlayıp anlamadığını görmek için kendi kendine sorular yöneltmesi, problemin çözümünü kontrol etmesi ve biliĢini düzenlenmesinde, anlamadığını fark ettiği metni tekrar okuması gerektiğini bilmesi, bir problemin çözümünü düzeltmek için yeniden hesaplaması gerektiğini bilmesi örnek olarak verilebilir (Pintrich, 2002).

Öğrenme sürecinde kullanılan biliĢsel ve üstbiliĢsel stratejiler ve tanımları Tablo 1‟de özetlenmiĢtir.

Tablo 1. BiliĢsel ve ÜstbiliĢsel Öğrenme Stratejileri

Öğrenme Stratejileri Tanımları

ÜstbiliĢsel Stratejiler

Ön Düzenleme (Advance Organizers)

Hedeflenen öğrenme faaliyetlerinde, kavram ya da kuralın düzenlenmesi için genel ama kapsamlı ön izlemenin yapılması.

Dikkatini Yönlendirme (Directed Attention)

Bireyin gerçekleĢtirmesi beklenen genel öğrenme görevi ile öğrenme görevini engelleyebilecek çeldiricileri önceden belirlemesi.

Seçici Dikkat (Selective Attention)

Dilbilgisinde/Okumada dikkat edilmesi gereken önemli yerleri ya da anlamasına ve/veya görevi tamamlamasına yardımcı olacak durumsal ayrıntıları belirlemesi.

Öz-yönetim (Self-Management) Bireyin öğrenmesine yardımcı olan koĢulları _{kavraması ve bu koĢulları düzenlemesi.}

Planlama (Functional Planning)

Öğrenmeyle ilgili bir görevi yerine getirirken neye ihtiyacı olduğu hakkındaki farkındalığını geliĢtirmesi ya da herhangi bir zorlukla karĢılaĢıldığında verilen görevi baĢarıyla tamamlamak için uygun bir eylem planı ya da durum planı geliĢtirmesi.

Kendini Ġzleme (Self-Monitoring) Öğrenme sürecinde anlamasını ya da performansını kontrol etmesi, doğrulaması ya da düzeltmesi. Kendini Değerlendirme

(Self-Evaluation)

Eksiksiz ve doğru bir ölçümle kendi öğrenme sonuçlarını kontrol etmesi.

BiliĢsel Stratejiler

Tekrar Etme (Repetition) Öğrenme sürecinde, okuma yaparken ilgili metin kesitini tekrar etmesi.

Kaynak Ġnceleme (Resourcing) Öğrenme hedefine uygun sözlük, ansiklopedi veya kitaplar gibi materyaller kullanması.

Gruplandırma (Grouping)

Öğrenme nesnelerini, ortak sahip oldukları nitelikleri temel alarak, yeniden sınıflandırması ya da yeniden sıralaması.

Not Alma (Note Taking)

Sözlü veya yazılı olarak ifade edilen bilgilerin, ana fikrini, önemli noktalarını, anahatlarını ya da özetini yazması.

Sonuç Çıkarma (Deduction) Öğrendiklerini anlamlandırmada, kuralları bilinçli bir Ģekilde uygulaması.

Tekrar BirleĢtirme (Recombination) Yeni bir yöntemle, bilinen öğeleri birleĢtirerek anlamlı cümleler oluĢturması.

GörselleĢtirme (Imagery) Yeni bilgileri, zihninde var olan görsel kavramlarla _{iliĢkilendirmesi.} Kendi Cümleleri ile Ġfade Etme Öğrendiği bir bilgiyi, anlamasını kolaylaĢtırmak için

Tablo 1. (Devamı)

Öğrenme Stratejileri Tanımları

Anahtar Kelimeler (Keyword) Yeni bilgiyi anlamlandırması için, yeni bilgilerle _{iliĢkilendirilecek eski bilgileri belirlemesi.} ĠliĢkilendirme (Elaboration) Yeni bilgileri, zihninde var olan diğer kavramlarla _{iliĢkilendirmesi.} Anlam çıkarma (Inferencing) Var olan bilgilerini kullanarak, yeni kavramların _{anlamlarını ya da sonuçlarını tahmin etme} (O‟Malley ve diğerleri (1985) tarafından uyarlandı)

2.7.4. BiliĢsel ve ÜstbiliĢsel Okuma Stratejilerine ĠliĢkin Yapılan AraĢtırmalar