Bilgisayar programları genel olarak üç sınıfa ayrılmaktadırlar. Bunlar sırasıyla: İşletim programları, uygulama programları ve yardımcı programlardır57.
Türk Hukukunda hangi sınıfa ait olduğu ve üstlendiği görev ayırt edilmeksizin, sahibinin hususiyetini taşıması kaydıyla, fikri hukuk korumasından bu program türlerinin her biri faydalanmaktadır58.
Aşağıda her bir program türü incelenmektedir. 1.5.1. İşletim Programları (Operating Programs)
İşletim sistemleri, diğer programlar dizisini ve onların yürütülmesini planlayan ve
denetleyen ayrıca hata algılama ve yer tahsisi gibi işlevleri de yerine getiren, uygulama programlarının düzgün bir şekilde çalışmasını sağlayan temel programlardır59. Bir bilgisayar, işletim sistemi olmaksızın düzgün bir şekilde
çalışmayacaktır. İşletim sistemleri, bilgisayarın donanım parçalarını, yazılımı ile iletişim kurması ve birlikte çalışması için güçlendiren programlar topluluklarıdır ve bu işletim programları genel olarak bilgisayar ve donanım geliştiricisi tarafından
56 Samed Sakman, “Arayüz Tasarımları İçin Prototip Kullanımı”, Sanat ve Tasarım Dergisi, (Aralık 2017), s. 227.
57 Jon S. Schultz and Steven Windsor, International Intellectual Property Protection for
Computer Software: A Research Guide and Annotated Bibliography, Littleton, (Colorado:
Fred B. Rothman Co., 1994), p. I-1. 58 Dalyan, a.g.e., s. 34.
20
üretilmekte ve satılmaktadır60. İşletim sistemi programlarına örnek olarak Mac OS,
OS2, WINDOWS XP, Linux, MS-DOS, Ubuntu, Unix System gibi programlar anılabilir61.
ABD hukukunda işletim programlarının bir işletme yöntemi olduğu savunulmuş ve bu sebeple telif hakkı korumasından faydalanamayacağı savı ileri sürülmüştür. İşletim sistemlerinin telif hakkı korumasından faydalanıp faydalanamayacağına ilişkin bu tartışmalara dair Amerikan Temyiz Mahkemesi’nin (U.S. Court of
Appeals) 30 Ağustos 1983 tarihli Apple Computer Inc., v. Franklin Computer Corp.62
kararına değinmek faydalı olacaktır63. Bu davada Franklin Computer Corp.
(Franklin) bilgisayar üreticisi bir şirket olup 1980’li yılların başlarında Apple programları ile uyumlu bir bilgisayar (Ace 100) üretmiştir. Franklin şirketinin amacı Apple bilgisayarları için yazılmış işletim sistemi programlarını kendi Ace 100 bilgisayarında kullanmaktır. Bu doğrultuda Franklin şirketi çalışanları birkaç Apple işletim sistemi programının kopyasını yapmış ve bunun üzerine Apple şirketi, Franklin şirketine karşı Federal Bölge Mahkemesi’nde (Federal District Court) dava açmıştır. Apple şirketinin iddiası Franklin şirketinin Apple’ın bu programlar üzerindeki telif haklarını ihlal ettiği yönündedir. Bölge Mahkemesinin davacının ihtiyati tedbir talebini reddetmesi üzerine Apple şirketi, Amerikan Temyiz Mahkemesi’ne başvurur. Temyiz Mahkemesi, Bölge Mahkemesinin aksine, bilgisayar programının tanımının yapıldığı Telif Hakkı Kanunu’nun 101. bölümünde korumanın kapsamı bakımından işletim sistemi programları ile uygulama programları arasında bir ayrıma gidilmediğini ve işletim sistemi programlarının, insanlar tarafından okunamayacak formda olsa bile (örneğin nesne kodu) telif hakkı hukuku tarafından koruma altında olduğu yönünde karar vermiştir. 1983 tarihinde verilen bu karar ile Temyiz Mahkemesi ilk defa telif hakkı korumasını, salt okunur
60 Schultz and Windsor, a.g.e, p.I-2; Mustafa Topaloğlu, Bilişim Hukuku, (Adana: Karahan Kitabevi, 2005), s. 12.
61 Bkz. http://www.operating-system.org/betriebssystem/_english/os-liste.htm (Erişim 5 Aralık 2017)
62 714 F. 2d 1240 (Third Circuit 1983). Bundan sonra Apple v. Franklin kararı/davası şeklinde anılacaktır.
Karar metni için bkz. https://h2o.law.harvard.edu/cases/5005 63 Dalyan, a.g.e., s. 35.
21
bellek kartlarına (ROM) gömülü nesne kodlarından oluşan işletim sistemlerini de kapsayacak şekilde genişletmiştir64. Bu karar işletim programlarına ilişkin diğer fikri
mülkiyet uyuşmazlıklarının çözümüne ışık tutması bakımından da önemli bir karardır.
1.5.2. Uygulama Programları (Application Programs)
Uygulama programları, işletim programları üzerine kurulan, belirli görevlerin yerine
getirilmesi için yazılan ve özgülendiği amaç doğrultusunda kullanılan, genellikle hukuki korumaya en çok muhtaç olduğu düşünülen program türüdür65. Günümüz
teknolojisine ve bunun gelişim hızına bakıldığında, bilgisayarların kullanım alanları gün geçtikçe artmakta, bilgisayar kullanıcılarının ihtiyaçları da buna göre çoğalmakta ve farklılık göstermektedir. Uygulama programları sayısının da bu hıza oranla çoğalması, artan bu ihtiyacın doğal bir sonucu olarak görülmelidir.
Uygulama programları çok geniş ve genel alanlarda yazılabilir. Örneğin Microsoft Word gibi bir kelime işleme programı veya Windows Media Player, VLC Player gibi video oynatma programları birer uygulama programlarıdır. Bunun yanı sıra sadece kullanıcısına hitap eden daha dar alanlı uygulama programları da mevcuttur. Herhangi bir şirketin kendi çalışanları bakımından kullandığı bir bordro programı buna örnek olarak verilebilir.
Doktrinde Erişgin’e göre uygulama programları, bireysel programlar ve standart programlar olarak iki temel gruba ayrılmaktadır66. Bu ayrıma göre bireysel uygulama
programları kullanıcısının özel ihtiyacı doğrultusunda tasarlanmış programları; standart uygulama programları ise belirli bir kullanıcı kitlesinin ihtiyaçları hedef alınmaksızın, daha önceden saptanmış ihtiyaçlar doğrultusunda kullanıcısına hazır şekilde sunulan programları ifade etmektedir. Bu durumda yukarıda anılan ve önceden hazırlanmış genel bir kelime işleme programı olan Microsoft Word bir standart uygulama programıdır. Diğer taraftan bir şirketin ihtiyacı doğrultusunda
64 Stim, a.g.e, p. 188.
65 Schultz and Windsor, a.g.e, p. I-2.
66 Nuri Erişgin, “Standart Bilgisayar Kullanımının Son Kullanıcıya Sürekli Kazandırılmasını Amaçlayan Sözleşmenin Hukuki Niteliği”, AÜHFD, C. 52, S. 4, (2003), s. 42.
22
yazılıp kendisine sunulmuş olan bordro programı ise bir bireysel uygulama programı olacaktır.
Genel olarak uygulama programlarına, bir tablo programı olan Microsoft Excel, bir görüntü işleme programı olan Adobe Photoshop, bir veri tabanı programı olan Oracle Database veya hukuk programları olan Yargımatik ve İcratek67 örnek olarak
verilebilir.
1.5.3. Yardımcı Programlar
Genellikle bilgisayar sisteminin yönetilmesi ve bu sistemin verimli bir şekilde sürdürülebilmesi ile alakalı belirli görevleri yerine getirmek üzere yazılan programlardır68. Dosyaları yedekleme, bilgisayarda aranılan dosyayı bulma, görsel
dosyaları görüntüleme, geçmiş silme gibi yardımcı fonksiyonları yerine getiren ve programlamayı kolaylaştıran yardımcı programların bir kısmı işletim sistemlerine gömülü vaziyettedir69. Bunun dışında bilgisayar üreticileri veya diğer firmalar
tarafından üretilerek bağımsız şekilde satışa sunulan yardımcı programlar da mevcuttur. Örneğin dosya sıkıştırma programları olan WinZip, WinRaR (Windows kullanıcıları) veya Stuffit (Mac kullanıcıları), bilgisayarın ve bilgisayar kullanıcılarının güvenliğini sağlama fonksiyonu gören Antivirus, Antispyware, Firewalls veya diğer güvenlik programları yardımcı programlar içerisinde anılabilir70.
Uygulama programları ile yardımcı programları kısaca karşılaştırmak gerekirse, ilk olarak uygulama programları bazı görevleri yerine getirmek için tasarlanmış ve kullanıcısının çalışmalarını daha hızlı bir şekilde tamamlamasına hizmet eden programlar iken, yardımcı programların bilgisayar cihazının daha iyi ve güvenli bir şekilde çalışmasına katkıda bulunan bir takım görevleri yerine getirmek için tasarlanmış programlar olduğu söylenebilir. Öte yandan uygulama programları
67 Dalyan, a.g.e., s. 37.
68 Deborah Morley and Charles S. Parker, Understanding Computers Today and Tomorrow
Comprehensive, 15th Edition, (China: Cengage Learning, 2015), p. 45 (5. Bölüm).
69 Schultz and Windsor, a.g.e, p. I-1. 70 Morley and Parker, a.g.e, p. 54.
23
genellikle daha büyük boyutta olup, bilgisayar üzerinde daha fazla alan kaplarken, yardımcı programlar boyut olarak daha küçüktür. Son olarak uygulama programlarının her bilgisayar kullanıcısına benzer fayda sağladığını söylemek pek mümkün değilken, yardımcı programların her zaman bilgisayara veya kullanıcısına yönelik bazı faydalar sağladığını söylemek yerinde olacaktır.