Yaşlıların sağlıklı bir şekilde beslenmeleri, hem kendi sağlıkları hem de toplum sağlığı açısından büyük faydalar sağlamaktadır. Bu sebeple yaşlılarda beslenme düzeyinin ve beslenme sağlığı riskinin ve beslenmeyi etkileyen faktörlerin
59
değerlendirilmesi büyük öneme sahiptir. Yaşlıların beslenme düzeylerini saptamak için çeşitli yöntemler vardır. Yapılan bir çalışmada, beslenme riskini belirlemek amacıyla Mini Nutrisyonel Değerlendirme (MNA) kontrol listesi kullanılmış olup evde yaşayan yaşlılarda yetersiz beslenme (<17) oranı %5.6 olarak bulunmuştur [213]. Pratikte genellikle malnütrisyon tanısının göz ardı edildiği belirlenmiştir. Fakat günümüzde malnütrisyonun tarama ve tanısının konulması için birçok araç bulunmaktadır. Araçların yanlış kullanımının önlenmesi için, bunların ne şekilde geliştirildiği, hangi spesifik hasta popülasyonu ve bakım bölümü için değerlendirilmiş olduğunun bilinmesi önem taşımaktadır. Tarama ve tanı araçları, malnütrisyonu olan hastalığın tanınmasında, malnütrisyonun altında yatan nedenlerin bulunmasında ve malnütrisyonun sonuçlarının değerlendirilmesinde önem göstermektedir [214].
Tarama araçları kısa, az zaman alan, hasta için sıkıntı yapmayan ve çoğunlukla bu işleri yürüten personelin uzmanlığını gerektirmemektedir. Tarama araçları genel olarak yalnızca malnütrisyonun varlığını göstermektedir. Risk taşıyan hastalar içinse, sebebi, ciddiyeti ve malnütrisyonun (protein-enerji malnütrisyonsi, vitaminler-ve mineraller gibi) şekli hakkında daha fazla bilgi sahibi olunmalıdır. Türkiye’de birçok hastanelerde kullanılan tarama araçları şunlardır: MNA-SF (Mini-Nutrisyonel Değerlendirme kısa formu), SGA (Subjektif Global Değerlendirme), MUST (Genel Malnütrisyon Tarama Aracı), SNAQ (Kısa Beslenme Değerlendirme Anketi), NRS-2002 (Nutrisyonel Risk Tarama NRS-2002) [214].
En fazla bilinen indeks ve ölçekler; Beslenme Risk İndeksi (Nutritional Risk NRI), Geriatrik Beslenme Risk İndeksi (Geriatric Nutritional Risk Index-GNRI), Subjektif Global Değerlendirme (Subjective Global Assessment-SGA), Mini Nutrisyonel Değerlendirme (Mini Nutritional Assessment-MNA), Evrensel
60
Malnütrisyon Tarama Aracı (Malnutrition Universal Screening Tool-MUST), Nutrisyonel Risk Trama (Nutritional Risk Screening 2002-NRS 2002) [31].
2.8.1 MNA (Mini Nutrisyonel Değerlendirme-Mini Nutritional Assessment)
Malnütrisyon toplum içinde yaşayan yaşlıların %5-10’unda, kurumlardaki yaşlıların %30-85’inde, hastanede yatan yaşlıların %30-80’inde görülmektedir. Mini Nutritional Assessment (MNA) testi ile yaşlılarda malnütrisyon riski kolay bir şekilde değerlendirilmektedir. Altı soruda 11 puan veya altında skoru olanlarda muhtemel malnütrisyon nedeniyle testin uzun formu tamamlanmalıdır. Yaşlılarda beslenmeyle ilişkili hastalıklar (diyabet, koroner arter hastalığı, konstipasyon, vb.) sık görülmektedir. Bu sebeple yeme alışkanlıkları, günde kaç öğün yediği, hangi tip besinleri tükettiği sorgulanmalıdır. Tıbbi sorunlar artroz, görmede azalma, yürüme problemleri, tremor yaşlının yemeğini hazırlamasını ve tüketmesini güçleştirebilir. Yaşlılarda sıvı alımının azalması üriner inkontinansı olan bireylerde görülür [31].
Mini Beslenme Değerlendirmesi (MNA), bir hastanın kötü beslenme riski altında olup olmadığını ya da kötü beslenmeden muzdarip olup olmadığını belirlemek için on sekiz maddeyi değerlendirir. Kısa formlu MNA (MNA-SF) beslenme durumunu belirlemek için de geçerliliği onaylanmıştır. Gıda alımı, ağırlık kaybı, hareketlilik, akut hastalık, nöropsikolojik sorunlar ve antropometrik önlemler hakkında MNA'daki gibi altı sorunun bir kombinasyonu şeklinde kullanılmaktadır. MNA, hastanelerde, huzurevinde veya toplulukta yaşlı yetişkinler için kullanılmak üzere geliştirilmiştir. Diğer beslenme değerlendirme araçları, hastanede yatan hastalardaki kötü beslenmeyi tespit etmek için yaratılan Kısa Değerlendirme Anketi'ni içerir ve yararlıdır çünkü diyetetik tavsiyelerin gerekliliğini gösterir ve ön beslenme tedavileri planlarını önermektedir. Malnütrisyon Tarama Anketi, basit olduğu kilo ve iştah kaybını değerlendiren yalnızca üç sorusu olduğu için, beslenme yetersizliği
61
eğitimi almış personel tarafından kötü beslenme riski yüksek olan hastaları tanımlamak için kullanılan iyi bir seçenektir [215].
MNA'nın amacı, evde bakım programları, huzurevleri ve hastanelerde yaşlılar arasında yetersiz beslenme ve yetersiz beslenme riskini tespit etmektir. Yaşlılardaki yetersiz beslenme yaygınlığı, bu koşullar altında önemli seviyelere (% 15-60) ulaşabilir. Tüm tarama yöntemleri birçok yaşlı hastada yetersiz beslenme durumunu tespit edecektir, ancak zayıf yaşlılar için MNA taramasının sıklıkla hastalığı etkileyen fiziksel ve zihinsel yönleri de içerdiği için yetersiz beslenme ve düşük beslenme yeteneğini erken bir aşamada belirleme olasılığı daha yüksektir beslenme durumunu, ayrıca da bir diyet anketini içerir. Aslında bir tarama ve bir değerlendirme aracıdır, çünkü formun son kısmı formun ilk bölümündeki öğelerin daha ayrıntılı bir araştırmasıdır [216].
Vücut kompozisyonunda, organ fonksiyonlarında, enerji ihtiyacı ve kullanımında ve besin gereksinimlerinde değişiklikler yaşlanma ile birlikte ortaya çıkmaktadır. Hareket kısıtlılığı ile abdominal yağ dokusu artışı ve kas kütlesinde azalma (sarkopeni), kas iskelet sistemine ait sorunlar, insülin direnci, hipertansiyon, ateroskleroz ve glikoz/lipid metabolizması bozuklukları ortaya çıkmaktadır. Kronik hastalıklar ve malignitelerin görülme sıklığında gözle görülür artışların olması ve kognitif yetilerde azalma yaşlılıkta ortaya çıkmaktadır. Öğün atlama ve/veya yetersiz beslenme ile psikolojik sorunlar ve bakım problemleri sonucu sık karşılaşılır (%35-40). Bunların hepsi malnütrisyona sebep olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu sorunlar aynı zamanda malnütrisyon ile kısır döngü içerisinde olmaktadır. Altta yatan sorunların daha da artmasına protein/enerji malnütrisyonu neden olur. Öncelikle malnütrisyon varlığının tespit edilmesi bu kısır döngüyü durdurmak için gerekli olmaktadır. Bu amaçla kullanılan yöntem mini nütrisyonel değerlendirme (MNA)
62
testidir. Sözel sorgulama ve antropometrik ölçümler kullanılarak MNA testi uygulanmaktadır. Özellikle ayaktan takip edilen hastalarda laboratuvar değerlendirme gerektirmediğinden sıklıkla tercih edilmektedir [217].
Beslenme ile ilgili sorulan sorulardan elde edilen puanlar yardımıyla MNA, kişinin beslenme durumunu, en yüksek toplam puan 30 olacak şekilde, 0–16 puan arası “malnutrisyon”, 17–23 puan arası “malnutrisyon riski”, 24 puan ve üzeri “beslenme durumu iyi” olarak tanımlayan bir anket yöntemidir [218].
Beslenme puanı hesaplanmasında kullanılan MNA soruları içinde yer alan ve BKİ hesaplaması için gereken boy ölçümleri ayakkabısız olarak, mümkün olan en dik pozisyonda ileriye bakarken duvara yapıştırılan mezura ile gerçekleştirilmelidir. Ayakkabısız olarak dik pozisyonda ileriye bakarken, 100 grama hassas dijital baskül ile vücut ağırlığı belirlenmiştir. Vücut ağırlığının (kilogram cinsinden) boyun (metre cinsinden) karesine bölünmesiyle BKİ hesabı yapılmaktadır [218].
2.8.2 MUST (Malnütrisyon Universal Tarama Aracı – Malnutrition Universal Screening Tool)
Avrupa Parenteral ve Enteral Beslenma Derneği (ESPEN- European Society of Parenteral and Enteral Nutrition) ve İngiltere Parenteral ve Enteral Beslenme Derneği (BAPEN- British Association for Parenteral and Enteral Nutrition) tarafından önerilen MUST 5 aşamada gerçekleşen tarama yöntemlerinden biridir. Yetişkinlerde malnütrisyon, malnütrisyon riski ve obeziteyi gösteren bir testtir. Uygulaması kolay ve hızlı sonuç veren bir tarama testidir. İlk önce toplumda yaşayan yaşlı bireyler için geliştirilmiş olsa da daha sonra hastaneler ve özel bakımevleri için de kullanımı önerilmiştir [219,220]. Güvenilirliği yüksek olup, geçerliliği ise multidisipliner çalışma grubunun hazırlıkları sonucunda ortaya çıkmıştır [210].
63
Test üç bölümden oluşmaktadır. Skor; malnütrisyon riskini düşük, orta veya yüksek olarak sınıflandırmaktadır. Bu faktörler de BKİ, beklenmedik vücut kilo kaybı öyküsü ve akut hastalık etkilerinden oluşmaktadır. MUST testinde BKİ’nin ölçülemediği durumlarda boy uzunluğunu tahmin etmek için alternatif ölçüler oluşturulmuştur. Kolda bilek-dirsek (ulna) uzunluğuna göre boy uzunluğu tablosundan yola çıkarak ve üst orta kol çevresi ölçümü ile BKİ tahmini ortaya çıkabilir. Testinin negatif yönü BKİ 20 kg/m2 normal kabul etmesi, fakat yaşlılar için BKİ 22 kg/m2 nin altında ise malnütrisyon riski olarak bilinmektedir [221].
MUST, BKİ, ağırlık kaybını ve ciddi hastalıkların varlığını değerlendiren ilgili bir araçtır, hem beslenme yetersizliği hem de obeziteyi teşhis eder ve hem hastanelerde hem de bakım evlerinde geçerliliğini korur. NRS-2002 ayrıca yetersiz beslenen hastaneye yatırılmış hastaların belirlenmesinde, kilo verme, azalmış beslenme alımının ve hastalık ciddiyetindeki azalmalara ilişkin verilere göre beslenme risk skorları üretmek için yararlı olabilir [215].
64