1.3. Gayrimüslimlerin Hukukî Durumları
2.2.1. Ermeni Milletvekilleri
2.2.1.2. Berç Keresteciyan-Türker
TBMM’ne verdiği Tercüme-i Hal beyanına göre Berç Keresteciyan Nisan 1870’de İstanbul Kandilli’de doğdu.274 Babası İstanbul Gümrük Müdürü Mıgırdıç Nişan Efendi, annesi Şazik Hanım’dır. Berç Keresteciyan 5 yaşında iken babası ölünce, amcası, Maliye Tercüme Kalemi Müdürü Bedros Keresteciyan onu himayesine aldı. Bütün eğitim hayatını boyunca amcasının desteği hep yanındaydı. Tercüme-i hal kâğıdında kendisi bu durumu şöyle ifade etmektedir:275 “Amcam, İştikak Lügat kitabı müellifi ve Maliye Tercüme Kalemi Müdürü Bedros Efendi Keresteciyan, bana tam bir babalık etmiştir. Kendisi evli olmadığından beni kendi evladı gibi büyütmüş, beni mektebe yollamış, evde Türk lisanı ve musiki hocaları tutmuş ve kendisi on lisan okur-yazar, maliye ve iktisaî işlerde ihtisas kesb etmiş olduğundan bana hocalık etmiştir. Mektepleri bitirdikten sonra beni Maliyeye aldırmış ve orada iki sene kaldıktan sonra, beni Osmanlı Bankasına tayin ettirmiş.”
Temel eğitimini tamamladıktan sonra Galatasaray Lisesi’ne devam etti. Ancak İstanbul’daki Ermeni olaylarının artması üzerine daha güvenli olacağı düşüncesiyle kaydını Robert Koleji’ne alarak eğitimini burada tamamlamıştır. Keresteciyan yabancı dil konusunda oldukça başarılı olmuş, Ermenice, Almanca, Fransızca, İngilizce, Rumca, İtalyanca ve İspanyolca dillerini öğrenmiştir.276 Amcası sayesinde iyi bir eğitim alma imkânı bulan Keresteciyan bankacılık ve iktisat alanlarında kendisini geliştirmiştir. Yine amcası Bedros Keresteciyan’ın bağlantıları sayesinde ilk memuriyete Maliye Nezareti’nde başlamıştır. Kısa zamanda terfi ederek 14 Temmuz 1887 tarihinde Osmanlı Bankası’na geçti. İki yıl içerisinde muhasebecilik görevine getirilmiştir. Ardından 1896 yılında Osmanlı Bankası’nın Kahire, 1897
274 Berç Keresteciyan doğum yerini TBMM Tercüme-i Hal kâğıdında Kandilli İstanbul olarak belirtmesine rağmen, Levon Panos Dabağyan Keresteciyan’ın Afyon’da doğduğu bilgisini vermektedir. Levon Panos Dabağyan, Kemalizm Işığında Azınlık Gözüyle Atatürk, İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayınları, 2003, 263.
275 TBMM AGEM, TBMM ATKÖ, No:867. 276 Dabağyan, 264.
84
yılında ise İzmir şubelerinde görevlendirilmiştir.277 Daha sonra 1899 yılında tekrar İstanbul’a dönen Keresteciyan, Osmanlı Bankası’nda 1904’te şef yardımcısı, 1910’da şef ve ardından da müdür yardımcılığı görevlerine yükselmiştir.278
Bu arada Osmanlı Devleti’nin yönetimini ele geçiren İttihat ve Terakki Partisi’nin yeni ekonomik politikalarıyla uyum sağlayamayan Osmanlı Bankası devlet yönetimiyle ters düşerek sorunlar yaşamaya başladı. Özellikle Trablusgarp ve Balkan savaşları döneminde Osmanlı yönetimine karşı olumsuz bir tutum sergilemesi, savaş koşullarından faydalanma yollarına gitmesi ve nakit ihtiyacını karşılamada güçlükler çıkarması Osmanlı idaresinin milli bir banka kurması yolundaki çalışmaları hızlandırmasına neden olmuştur. İttihat ve Terakki’nin yerli burjuvazi oluşturma çabaları ve bu konuda yönetimin istediği kişilere krediler verilmesi yolunda yapılan taleplerin boş çevrilmesi ilişkilerin daha da bozulmasına neden olmuştur. Ayrıca hükümetin savaş öncesinde memleketteki banknot ihtiyacının karşılanması konusunda Osmanlı Bankası’nın çekimser davranması ve üzerine düşen sorumluluğu yerine getirmemesi en büyük sorunlardan birisi olmuştur.279
Yine savaş yıllarında Osmanlı Devleti’nin banka üzerendeki baskısını azaltabilmek için Ocak 1915’de İngiliz ve Fransız kökenli üst kadronun (Arthur Nias ve Louis Steeg) yerlerine, Osmanlı vatandaşı olan Cartali, Hanemoğlu ve Keresteciyan getirilmiştir.280 Keresteciyan bu görevi İtilaf devletlerinin İstanbul’u terk etmesinden sonra 1927 yılına kadar sürdürmüştür. Bu değişiklikten sonra hükümet bankaya müdahalede bulunmamış ise de her sıkıştığında para talepleriyle banka eski durumundan daha kötü bir duruma düşmüştür.
Savaş sürecinde sürekli eleman kaybeden ve bu sebeple taşradaki bazı şubelerini de kapatmak zorunda kalan Osmanlı Bankası, 1915 yılındaki Ermeni tehciri ile bazı şubelerdeki Ermeni memurların tehcire tabi tutulması üzerine çalışamaz hale gelmiştir.281 Banka müdürü Cartali bu durumu çözebilmek için Maliye ve Dahiliye Nazırı Talat Paşa’ya mektup yazarak giden memurların yerlerine yenilerini alana kadar müsaade edilmesini talep etmiştir. Bu teklif reddedilmiş sadece on beş gün ek
277 Osmanlı Hilal-i Ahmer Cemiyeti Salnamesi, 1329-1331 Senesi, 1329/1913, İstanbul: Ahmed İhsan ve Şürekası Matbaacılık Osmanlı Şirketi, 1913, 50-52.
278 İhsan Güneş, Türk Parlamento Tarihi, V. Dönem (1935-1939) Cilt II, Ankara: TBMM Vakfı Yayınları, No:26, 2000, 5.
279 Zafer Toprak, İttihat Terakki ve Devletçilik, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1995, 174. 280 Osmanlı Bankası Arşivi (OBA), CA-PV 002, İdare Heyeti Toplantı Tutanakları, 13 Ocak 1915. 281 Edhem Eldem, Osmanlı Bankası Tarihi, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2000, 425-426.
85
süre tanınmıştır.282 Cartali bankanın faaliyetlerinin sağlıklı devam edebilmesi için ikinci kez Talat Paşa nezdinde girişimde bulunarak Ermeni memurların görevlerini bir süre daha sürdürmelerini talep etmiş ve bu talebinde başarılı olmuştur.283 Bankanın bundan sonraki sürecinde Anadolu’daki değişime ayak uydurarak Türkleşme çabaları 1918’e kadar devam etmiş ise de savaş sonunda işler yeniden tersine dönecek ve eski müdürler (Nias ve Steeg) bu geçiş sürecinde bankayı başarılı bir şekilde idare eden Cartali, Hanemoğlu ve Keresteciyan’a teşekkür ederek tekrar işbaşı yapmışlardır.
Keresteciyan, Cumhuriyetin ilk yıllarından itibaren çeşitli memuriyetlerden sonra Osmanlı Bankası Müdürlüğü, Kızılay Cemiyeti (Hilal-i Ahmer) İkinci Başkanlığı284ve Ziraat Bankası Yönetim Kurulu Ticaret Bakanlığı üyeliği285 gibi önemli görevlere getirilmiştir. Milli Mücadele döneminde Kızılay Cemiyeti’nin muhasebesini tutan Keresteciyan Ermeni kökenli olduğu için cemiyet haricinden büyük baskı altında her şeye rağmen bu görevini yürütmüştür. Bu dönemde en büyük destekçilerinden birisi cemiyetin genel sekreteri Doktor Adnan Adıvar olmuştur. Bu dönemle ilgili Adnan Adıvar, Cumhuriyet Gazetesi’nde yazdığı makalesinde Keresteciyan’dan şöyle bahseder: “Damad Ferid Paşa zamanında Berç Keresteciyan ile omuz omuza çalıştık. Sinirli ve bedbin olmasına rağmen bu hislerini saklamayı iyi bilirdi. Bütün tazyiklere rağmen bizden ayrılmadı. Beraber çalıştığımız müddetçe, istisnasız her hafta, Hilâl-i Ahmer veznesini sayıp, teftiş etmiştir.”286
Keresteciyan Hilal-i Ahmer’in kurucu üyeleri arasındadır. Ayrıca cemiyetin 20 yıl kadar da yönetim kurulunda görev yapmıştır. Cemiyetin tek gayrimüslim üyesidir. Her fırsatta Kızılay Cemiyeti’nin gelirlerinin artırılması yolunda çareler aramış mebus oldukta sonra da bu konuda kanun teklifinde bulunmuştur.287 Osmanlı Bankası’ndan emekli olduktan sonra yaptığı işler arasında, bir dönem Eskihisar Çimento Şirketi’ne Murakıp üyelik ve Ziraat Bankası’na müşavirlik görevleri sayılabilir.288
282 OBA, CA-PV 002, İdare Heyeti Toplantı Tutanakları, 18 Ağustos 1915. 283 OBA, CD-PV 019, İdare Meclisi Toplantıları Tutanakları, 6 Eylül 1915. 284 BOA, Dosya Usulü İradeler, 62. 3. 31.
285 BCA, 18. 1. 2, 118. 84. 13.
286 Adnan Adıvar, İki Dostun Arkasından, Cumhuriyet, 9 Ağustos 1949, 2. 287 TBMM ZC. 5. Devre 9. Cilt, 39. Birleşim, 8.
86
Kendisinin Kurtuluş Savaşı’nın hazırlık sürecinde İstanbul’dan Anadolu’ya İnebolu üzerinden silah, cephane ve sağlık malzemesi kaçırılmasına büyük destek verdiği bilinmektedir. Ancak ona asıl İstiklal Madalyası kazandıran olay, Mustafa Kemal Paşa’nın Bandırma vapuruyla Samsun’a gittiği sırada avukatı Sadettin Ferit Bey aracılığıyla İngilizlerin kendisini Karadeniz’de torpilleyeceği haberini gizlice ulaştırarak hayatını kurtarmış olmasıdır.289 Bu olay Gazi Paşa tarafından da takdir edilmiş, hatta 1934 yılında soyadı kanunu çıktığında kendisine bizzat Gazi Paşa tarafından “Türker” soyadı verilmiştir.
Keresteciyan, 5. dönem milletvekili seçimlerinde Afyonkarahisar’dan bağımsız aday olarak seçimlere girdi. Yayınladığı seçim beyannamesinde “Ben Türk yurttaşıyım. Bu memleketin terakkisine bütün kalbimle çalışmak benim emelimdir. Nasıl ki kahraman askerler memleketin müdafaasına çalışırlar ve hayatlarını memleket için feda etmeğe hazırdırlar, benim kanaatimce benim gibi cumhuriyetçi yurttaşların da memleketin idarî işlerinde öyle tekmil kuvvetleriyle çalışmaları samimi işlerinden biridir. Ben yüce Atatürk’ün tesis ettiği cumhuriyetin bir ferdiyim ve daima cumhuriyetin idamesi ve yükselmesi için kendimce bir hattı-hareket çizmişimdir. Cumhuriyetin tesisinden beri yüce Atatürk’ün, yüksek kumandası altında ve saygıdeğer Halk Fırkası’nın çizdiği devletçi, milliyetçi, laik, inkılâpçı, halkçı programındaki esaslara on sene zarfında büyük terakkiler ve harikalar yapılmış ve yapılmaktadır. Cumhuriyetin tesisi pek parlak neticeler vermiş ve bu muvaffakiyet dünyanın her tarafına aksetmiştir. Ben azınlık mümessili olarak değil, sırf müstakil bir Türk yurttaşı olarak namzetliğimi koyuyorum. Tabiidir ki intihabdan sonra memleketin menfaatine olarak düşündüğüm prensipleri Büyük Millet Meclisi kürsüsünde açıkça söyleyeceğim. Bu programımı beğenen yurttaşlarımın bana rey vereceklerinden eminim” demiştir.290
Seçimler sonunda Berç Keresteciyan-Türker 666 oy alarak meclise girmiştir.291 Gazetecilere yaptığı açıklamada “Yedi seneden beri işten çekilmiştim, fakat daima sevgili yurdum için çalışmak arzusunu duyuyordum. Bu sefer fırsat geldiğinden beni müstakil saylav seçmelerini Afyonlu yurddaşlarımdan rica ettim. Türk
289 75. Yılda Türkiye Ermenileri, Türkiye Ermeni Cemaati 75. Yıl Tertip Heyeti, 1998, 9; Dabağyan, 264.
290 İhsan Güneş, Türk Parlamento Tarihi, V. Dönem (1935-1939) Cilt I, Ankara: TBMM Vakfı Yayınları, No:33, 2003, 38.
87
Cumhuriyetine sadık olan Ermenilerin azlık teşkil ettikleri için ayrı bir unsur addedilmemelerinin eskiden beri arzu ederdim. Hepimizin gözünün nuru olan ve tahakkuk ettirdiği büyük işlerle evrensel bir şöhret kazanan Cumhurreisimiz büyük Atatürk'ün inkılâplar sayesinde Türkiye’de artık “azlık” ve “gayrimüslimlik” kalmadığını, ancak Türk yurttaşlığı teessüs etmiş olduğunu büyük bir kıvançla gördüm. Evvelce Ermeni, Rum ve Musevi ekalliyetlerine mensub olan yurttaşlar artık kendilerini öz Türk yurttaşı addederek bu yurdun terakki ve inkişafına daha fazla çalışmalıdırlar. Beni müstakil saylav seçerek yüksek emniyetleriyle beni ağırlayan Afyonlu yurddaşlarıma son derece minnettarım”292 ifadelerini kullanmıştır. 8 Mart 1935 tarihinde seçim tutanağı onaylanmış ve 1 Mart 1935’te meclise katılmıştır. Mecliste 4 yıl boyunca iktisat encümeninde üye olarak görev yapan Türker, genel kurulda 62 konuşma, 5 sözlü soru önergesi ve 1’de soru önergesi vermiştir. Ayrıca VI. ve VII. Dönem seçimlerinde de yine Afyonkarahisar’dan aday olup meclise girmiştir. Bu dönemlerde de yine iktisat encümeninde üye olarak görev yapmıştır.
Evli ve bir kızı olan Türker 27 Temmuz 1949’da vefat etmiş ve İstanbul Şişli’deki Ermeni Mezarlığına defnedilmiştir.