Belirtme Sıfatları

Belirtme sıfatları isimleri iĢaret, sayı, soru ve belirsizlik yönünden belirten sıfatlardır (Korkmaz 1992: 23).

3.2.2.1. ĠĢaret Sıfatları

Ġsimleri iĢaret yoluyla belirten sıfatlardır. Metinlerde iĢaret sıfatı olarak bu „bu‟ ve o „o‟ kelimeleri kullanılmıĢtır: bu arvad „bu avrat‟ 8/88, bu ḫeber „bu haber‟ 16/33, bu uşaḳlar „bu çocuklar‟ 1/2, o adamı „o adamı‟ 18/82, o ḳuş „o kuĢ‟ 38/27, o

odunu „o odunu‟ 25/4.

3.2.2.2. Sayı Sıfatları

Sayı sıfatları isimleri sayı yönünden belirten sıfatlardır. Asıl sayı sıfatları, sıra sayı sıfatları, üleĢtirme sayı sıfatları, kesir sayı sıfatları ve topluluk sayı sıfatları olmak üzere 5‟e ayrılır. Metinlerde üleĢtirme, topluluk ve kesir sayı sıfatlarına rastlamadık.

3.2.2.2.1. Asıl Sayı Sıfatları: Ġsimlerin sayısını bildiren sıfatlardır: altı baş „altı baĢ‟ 45/18, béş gün „beĢ gün‟ 38/22, bir gemi „bir gemi‟ 1/15, dörd ḳardaş „dört kardeĢ‟ 33/44, iki gün „iki gün‟ 3/10, üç ḳardaş „üç kardeĢ‟ 4/21, yéddi gün „yedi gün‟ 22/21.

3.2.2.2.2. Sıra Sayı Sıfatları: +(X)ncX ekini alarak sayı adlarından sıra bildiren sıfatlardır (Korkmaz 1992: 135): birinci ḳız „birinci kız‟ 53/41, ḳırḫıncı

arvad „kırkıncı avrat‟ 46/2, onuncu gün „onuncu gün‟ 18/66, üçüncü géce „üçüncü

gece‟ 50/72.

3.2.2.3. Soru Sıfatları

Ġsimleri soru yoluyla belirten sıfatlardır: hansı ṭerefe „hangi tarafa‟ 6/7, hansı

yolla „hangi yolla‟ 50/23, ne işāreynen „hangi iĢaretle‟ 8/151, ne meḳṣedle „ne

maksatla‟ 9/46, ne ṣenetin „hangi sanatın‟ 34/20, ne vaḫıt „ne vakit‟ 7/130, néce

paltar „nasıl elbise‟ 12/47.

3.2.2.4. Belirsizlik Sıfatları

Belirsizlik sıfatları isimleri sayı, miktar vb. yönlerden belirsiz bir Ģekilde ifade eden sıfatlardır (Korkmaz 1992: 22): az yol „az yol‟ 56/64, başḳa arvad „baĢka avrat‟ 3/2, başḳa tor „baĢka tuzak‟ 14/128, beżi vaḫıtlarda „bazı vakitlerde‟ 54/23,

bir gemi „bir gemi‟ 1/15, bir gün „bir gün‟ 10/3, bütün ḳapılardan „bütün kapılardan‟

42/55, bütün oġlanları „bütün oğlanları‟ 5/45, çoḫ hedyeler „çok hediyeler‟ 1/118,

filān vaḫt „filan vakit‟ 50/106, héç vaḫıt „hiçbir vakit‟ 12/33 héç yére „hiçbir yere‟ 18/122, her gün „her gün‟ 18/140, néçe il „kaç yıl‟ 50/136.

3.3. Zarflar

Zarflar fiilerin, sıfatların, sıfat-fiillerin ve zarf niteliğindeki kelimelerin anlamlarını zaman, ölçü, niteleme, yer, yön, gibi yönlerden etkileyerek daha belirgin hâle getiren veya sınırlayan kelimelerdir (Korkmaz 1992: 178). Zarflar 5‟e ayrılır:

3.3.1. Yer Zarfları

Fiilin gösterdiği oluĢ ve kılıĢın yerini ve yönünü bildiren zarflardır (Korkmaz 1992: 172): arvadı da götürüb géri ḳayıdır „avradı da götürüp geri dönüyor‟5/63, aşaġı énib gizlenir „aĢağı inip gizleniyor‟ 3/51, ḳapıçılar téz özlerini içeri atdılar „kapıcılar kendilerini tez içeri attılar‟ 10/6, menim pūlumu beri éle „benim paramı geri ver‟ 12/64.

3.3.2. Zaman Zarfları

Fiilin karĢıladığı oluĢ ve kılıĢı zaman yönünden belirten ve sınırlayan zarflardır (Korkmaz 1992: 177): aḫşam ḳebristānlıġa gelib gözlemeye başladı „akĢam mezarlığa gelip gözlemeye baĢladı‟ 21/16, bugün men gédeceyem „bugün ben gideceğim‟ 17/14, çoḫdan beri öz ḳızlarını itiren ata ana ḳocalıb derd ḳuṣṣeden

tanınmaz olmuşdular „çoktan beri kızlarını yitiren baba ana kocayıp dert ve tasadan

tanınmaz olmuĢlardı‟ 40/22, géce gündüz gemilere keşik çekmeye başladı „gece gündüz gemilerde nöbet tutmaya baĢladı‟ 4/29, gelib hemen ḳuyunun yanına çatdı „gelip hemen kuyunun yanına ulaĢtı‟ 52/21, günde üç defe seḥer, günorta, aḫşam

rengden renge düşer „günde üç defa sabah, öğle, akĢam renkten renge girer‟ 6/7, kiçik oġlan hamıdan ḳabaḳ gédib ḳızılı çıḫarıb yérini deyişdirdi „küçük oğlan

hepsinden önce gidip altını çıkarıp yerini değiĢtirdi‟ 15/10, kişi artıḳ ḳocalmıştı „adam artık kocamıĢtı‟ 21/2, kişi her gün yéne oduna gédir „adam yine her gün oduna gidiyor‟ 25/15, Kosa evvel ġeżeblenir lākin sonradan sırrını açır „Köse evvel

öfkeleniyor lakin sonradan sırrını açıyor‟ 5/71, onda ḳız gelecek „o zaman kız gelecek‟ 23/150, sen indi éşit ḳarıdan „sen Ģimdi iĢit karıdan‟ 30/27.

3.3.3. Hâl Zarfları

Fiilin meydana geliĢ Ģeklini, sıfat ve zarfların niteliklerini belirten zarflardır (Korkmaz 1992: 112): Ay ḳız zīrek gel „Ay kız çabuk gel‟ 8/27, Bilmese bu meseleni

açan çetin tapılar „Bilmezse bu meseleyi çözen zor bulunur‟ 9/33, Düz déyirsen

„doğru diyorsun‟ 16/21, Ezīz bacı, bes sen niye béle aġlayırsan „Aziz bacı, sen niye böyle ağlıyorsun‟ 47/39, Kosanı yére éle vur ki yüz metrlik derine gétsin „Köseyi yere öyle vur ki yüz metre derine gitsin‟ 5/85.

3.3.4. Azlık-Çokluk Zarfları

Miktar ve derece bildiren zarflardır: Az geldi çoḫ geldi „Az geldi çok geldi‟ 7/120, Biraz ḳazmışdı ki yérden bir papaḳ çıḫdı „Biraz kazmıĢtı ki yerden bir papak çıktı‟ 42/50, En yaḫşı ressām geldi „En iyi ressam geldi‟ 49/125, Ḳız, Kéçel’i görcek

özünü lap itirdi „Kız, Keçel‟i görünce kendini tam yitirdi‟ 42/66, Ḳulubeg fikirleşdi ki özümü buradan atsam daha yaḫşı olar „Kulubeg düĢündü ki kendimi buradan

atsam daha iyi olur‟ 39/7. 3.3.5. Soru Zarfları

Fiildeki oluĢ ve kılıĢı soru yoluyla belirleyen zarflardır (Korkmaz 2014: 482):

atı min,baḫaḳ görek néce gédir? „ata bin, bakalım görelim nasıl gidiyor?‟ 6/59, bu

ḳız niye burda oturub? „bu kız niye burda oturmuĢ‟ 12/3, hara gédirsen? „nereye gidiyorsun?‟ 13/5, oġlan soruşur ki ne teher yoḫluyum? „oğlan, nasıl yoklayayım diye sorar‟ 12/79, Uyġur éline ne vaḫıt gédeceksen? „Uygur yurduna ne vakit gideceksin?‟ 18/127.

3.4. Zamirler

Zamirler, isimlerin yerini tutan isim soylu kelimelerdir (Korkmaz 1992: 178). Zamir çeĢitleri Ģunlardır:

3.4.1. ġahıs Zamirleri

ġahıs isimlerinin yerini tutan kelimelerdir (Korkmaz 1992: 141):

Teklik 1. ġahıs: Teklik 1. Ģahıs zamiri men‟dir: men „ben‟ 44/69, mene „bana‟ 46/3, mende „bende‟ 28/9, menden „benden‟ 4/88, meni „beni‟ 6/63, menimle „benle‟ 18/261.

Teklik 2. ġahıs: Teklik 2. Ģahıs zamiri sen‟dir: sen „sen‟ 19/28, sene „sana‟ 22/20, sende „sende‟ 18/9, senden „senden‟ 24/22, seni „seni‟ 39/50, seninle „senle‟ 37/35.

Teklik 3. ġahıs: Teklik 3. Ģahıs zamiri o Ģeklindedir: o „o‟ 17/2, ona „ona‟ 17/34, onda „onda‟ 28/15, ondan „ondan‟ 40/7, onnan „onla‟ 56/31, onu „onu‟ 9/65,

onunla „onunla‟ 9/63.

Çokluk 1. ġahıs: Çokluk 1. Ģahıs zamiri biz‟dir: biz „biz‟ 1/61, bize „bize‟ 3/26, bizde „bizde‟ 3/55, bizden „bizden‟ 23/158, bizi „bizi‟ 50/106, biznen „bizle‟ 37/4.

Çokluk 2. ġahıs: Çokluk 2. Ģahıs zamiri siz‟dir: siz „siz‟ 27/89, size „size‟ 35/39, sizde „sizde‟ 22/52, sizden „sizden‟ 56/59, sizi „sizi‟ 10/74.

Çokluk 3. ġahıs: Çokluk 3. Ģahıs zamiri onlar‟dır: onlar „onlar‟ 1/64, onlara „onlara‟ 4/43, onlardan „onlardan‟ 4/65, onları „onları‟ 7/83, onlarla „onlarla‟ 18/87.

3.4.2. DönüĢlülük Zamiri

Metinlerde dönüĢlülük zamiri öz‟dür: özüm „kendim‟ 33/177, özün „kendin‟ 38/4, özü „kendi‟ 39/8, özümüz „kendimiz‟ 12/112, özünüz „kendiniz‟ 15/65, özleri „kendileri‟ 34/95.

Metinlerde bir cümlede dönüĢlülük zamirinin iyelik eki almıĢ teklik 1. Ģahıs zamiriyle bir arada kullanıldığı görülür: indi pūl menim özüme lāzımdı „Ģimdi para benim kendime lazım‟ 51/32.

3.4.3. ĠĢaret Zamirleri

Nesneleri gösterme ve iĢaret etme yoluyla karĢılayan kelimelerdir (Korkmaz 1992: 91). Metinlerde bu „bu‟ ve o „o‟ iĢaret zamirleri kullanılmıĢtır: bu „bu‟ 9/19,

buna „buna‟ 11/23, bundan „bundan‟ 12/46, bunlar „bunlar‟ 9/79, bunu „bunu‟ 23/62, bunun „bunun‟ 29/12, o „o‟ 30/12, ona „ona‟ 32/83, onda „onda‟ 28/11, ondan

„ondan‟ 28/12, onlar „onlar‟ 30/34, onnan „onla‟ 56/31, onun „onun‟ 30/18.

ĠĢaret zamiri o, bulunma hâli ekini aldığı zaman genellikle zaman zarfı olarak

o zaman anlamında kullanılır: onda gerek ciyerimi çıḫarıb vérem sene „o zaman

ciğerimi çıkarıp sana vermem gerek‟ 55/38, onda ḳayıdıb gédecekler „o zaman dönüp gidecekler‟ 38/68, onda ḳoy bir ayrılıḳ ḫöregi pişirim „o zaman bırak bir ayrılık yemeği piĢireyim‟ 43/30.

3.4.4. Soru Zamirleri

Yerini tuttuğu varlığı soru yoluyla temsil eden zamirlerdir (Korkmaz 1992: 138). Metinlerde soru zamirleri kim „kim‟, ne „ne‟, nemene „ne‟ Ģeklindedir: kim „kim‟ 16/36, ne „ne‟ 38/90, nemene „ne‟ 12/60.

3.4.5. Belirsizlik Zamirleri

Yerini tuttuğu varlıkları belirsiz bir Ģekilde ifade eden zamirlerdir: filān kes „filan kiĢi‟ 50/139, hamı „hepsi‟ 6/68, hamısı „hepsi‟ 15/17, héç zād „hiçbir Ģey‟ 25/3,

here „her biri‟ 10/9, heresi „her biri‟ 50/190, herkes „herkes‟ 6/30, her kim „her kim‟

49/129, her şeyi „her Ģeyi‟ 33/176, özge „baĢkası‟ 9/86, şéy „Ģey‟ 15/124.

Bazı belirsizlik sıfatlarına iyelik eklerinin gelmesiyle belirsizlik zamirleri meydana gelmiĢtir: biri „biri‟ 54/36, bir néçesi „birçoğu‟ 5/78.

3.5. Fiiller