Ġsim-Fiiller

Ġsim-fiiller fiil kök ve gövdelerinin karĢıladıkları oluĢ, kılıĢ ve durumları zamana ve Ģahsa bağlı olmadan gösteren fiil adlarıdır (Korkmaz 2014: 747). Metinlerde isim-fiiller Ģu Ģekildedir:

3.5.7.1. -mAK / -mAG: arvad oġlanın atını yoḫ élemek isteyir „avrat oğlanın atını yok etmek istiyor‟ 3/4, başladılar buynuzlaşmaġa „baĢladılar boynuzlaĢmaya‟ 42/128, belke reḥmleri gelib menim onlarla ḳalmaġıma rażı oldular „belki acıyıp benim onlarla kalmama razı olurlar‟ 56/25, burda oturmaḳdan bir şéy çıḫmaz „burda

oturmaktan bir Ģey çıkmaz‟ 33/24, fikrin de menim yérime kéçmekdir „fikrin de benim yerime geçmektir‟ 18/36, İsmāıl’ın atın bélinden énmegi ile ḳızıl balıġın tora

düşmegi bir oldu „Ġsmail‟in atın belinden inmesi ile kızıl balığın ağa düĢmesi bir

oldu‟ 32/11, ḳuş o ḳeder gözel idi ki adam baḫmaġınan doymurdu „kuĢ o kadar güzeldi ki adam bakmakla doymuyordu‟ 30/14, saġaltmaġına saġaldacam amā uzun

çekecek „iyileĢtirmeye iyileĢtireceğim ama uzun sürecek‟ 42/150.

3.5.7.2. -mA: bu arvadın olmasından olmamaġı yaḫşıdı „bu avradın olmasından olmaması daha iyidir‟ 50/6, Erslan tülkünün ḳalmasına rāżı olur „Aslan tilkinin kalmasına razı oluyor‟ 3/28, géce gündüz gemilere kéşik çekmeye başladı „gece gündüz gemilerde nöbet tutmaya baĢladı‟ 4/29, İlḳar’ın arḫaya dönmesi ile

Köşebend’in yoḫa çıḫması bir oldu „Ġlkar‟ın arkaya dönmesi ile KöĢebend‟in yok

olması bir oldu‟ 44/58, ḳızlarının gelmesini görüb çoḫ sévindiler „kızlarının gelmesini görüp çok sevindiler‟ 38/24, men senin uydurmalarına inanabilmerem „ben senin uydurmalarına inanamam‟ 18/82, oġlan ḳızın ayrı bir adamı sévmesini

bilib pert olur „oğlan kızın ayrı bir adamı sevmesini bilip yıkılır‟ 33/131, sonra baltanı tolazdırma at, gel „sonra baltayı fırlatarak at, gel‟ 48/77.

3.5.7.3. -XĢ: Nāzperī günāhsız olduġuna göre yalvarışı ḥāṣil oldu „Nazperi günahsız olduğundan yalvarıĢı sonuç verdi‟ 26/71, öpüş görüşden sonra desterḫān

açılır „öpüĢme ve görüĢmeden sonra sofra açılıyor‟ 49/82, ṣabāḥısı gün ḳızın

aḫtarışına çıḫacaḳdılar „ertesi gün kızın aranmasına çıkacaklardı‟ 1/72, sonra ḳonşusunun pis pis söyüşlerini özüne ḳaytarıb ḳapısından red éledi „sonra

komĢusunun kötü kötü sövüĢlerini kendine çevirip kapısından kovdu‟ 51/100, tācirin

gelişine göre plov süzüb ... „tüccarın geliĢine göre pilav yapıp ...‟ 25/61.

3.5.8. Sıfat-Fiiller

Sıfat-fiil, sayı ve Ģahsa bağlı fiil çekimine girmeyen fakat aldığı eklerle fiilin zamana bağlı olarak taĢıdığı kavramı sıfatlaĢtırdığı için kendisinde sıfat ve fiil niteliklerini birleĢtiren fiil Ģeklidir (Korkmaz 1992: 132). Sıfat-fiiller, fiil kök ve gövdelerine sıfat-fiil ekleri getirilerek yapılır. Metinlerde kullanılan sıfat-fiil ekleri Ģunlardır:

3.5.8.1. -(y)AcAK : Gelecek zaman bildirir: gelecek nesle saḫla „gelecek nesle sakla‟ 9/119.

3.5.8.2. -(y)An: Kullanım alanı geniĢ bir sıfat-fiil ekidir: içeri kéçen ḳoyunları „içeri geçen koyunları‟ 56/18, kéşik çeken aslanı „nöbet tutan aslanı‟ 56/49,

parıldayan demir „parlıdayan demir‟ 32/58, saġalan ḳızı „iyileĢen kızı‟ 42/150, taḫta

çıḫan kimi „tahta çıktığı anda‟ 54/11, yére düşen kimi „yere düĢtüğü anda‟ 36/67, yola

düşen zamān „yola düĢtükleri zaman‟ 50/143.

3.5.8.3. -(y)Ar / -r: GeniĢ zaman belirten bir sıfat-fiil ekidir: géder geler

yolla „gider gelir yolla‟ 50/25, géder gelmez yola „gider gelmez yola‟ 14/74, göyümtül zehre oḫşar māye kīsesi „mavimsi zehre benzer sıvı kesesi‟ ḳaynar suyu „kaynar suyu‟ 29/28.

3.5.8.4. -(y)AsI: Gelecek zaman ifade eden bir sıfat-fiil ekidir: olası iş „olacak iĢ‟ 18/80, déyilesi sözüm „söylenecek sözüm‟ 39/68.

3.5.8.5. -dXK: GeçmiĢ zaman ifade eden bir sıfat-fiil ekidir: aldıġı şéyleri „aldığı Ģeyleri‟ 23/14, gördüyü ḳoca kişi „gördüğü yaĢlı adam‟ 36/94, ḳırdıġı odunları „kırdığı odunları‟ 25/9, ḳovduġu arvad „kovduğu avrat‟ 31/75, mindigi at „bindiği at‟ 4/78.

3.5.8.6. -mAlI: Gelecek zaman ifade eder: görmeli işlerim „görülecek iĢlerim‟ 27/33, görmeli yérlerini „görülecek yerlerini‟ 18/65.

3.5.8.7. -mAz: Olumsuz geniĢ zaman ifade eden bir sıfat-fiil ekidir: meḥṣūl

vérmez ṣāḥeye „mahsul vermez alana‟ 36/69, tanınmaz olmuşdular „tanınmaz

olmuĢtular‟ 40/23.

3.5.8.8. -mXĢ: GeçmiĢ zaman bildirir: bezikmiş kişi „bezmiĢ adam‟ 20/28,

dünyā görmüş bir adam „dünya görmüĢ bir adam‟ 15/19, ḳızardılmış et „kızartılmıĢ et‟ 25/66, ḳurulmuş çadır „kurulmuĢ çadır‟ 1/95.

3.5.9. Zarf-Fiiller

Zarf-fiiller cümlede yüklemin anlamını çeĢitli yönlerden etkileyen, fiilden birtakım eklerle yapılmıĢ, Ģahıs ve zaman belirtmeyen zarf görevindeki kelimelerdir (Korkmaz 1992: 178). Zarf-fiiller, fiil kök ve gövdelerine zarf-fiil ekleri getirilerek yapılır. Metinlerde kullanılan zarf-fiil ekleri Ģunlardır:

3.5.9.1. -(y)A: Tekrarlı Ģekilde kullanılan bu zarf-fiil eki zarf görevindedir:

güle güle „güle güle‟ 8/52, ḳaça ḳaça „koĢa koĢa‟ 26/64.

3.5.9.2. -(y)AndA: -An sıfat-fiil eki ile -dA bulunma hâli ekinin birleĢmesinden meydana gelmiĢtir (Ergin 1971: 92): isteyende „isteyince‟ 46/55,

kéçende „geçince‟ 14/97, oḫuyanda „okuyunca‟ 8/116, yatanda „yatınca‟ 48/134.

3.5.9.3. -(y)AndAn: -(y)An sıfat-fiil eki ile -dAn ayrılma hâli ekinin birleĢmesiyle oluĢmuĢtur (Doğan 2010: 199): aḫtarandan sonra „aradıktan sonra‟ 4/81, kéçenden sonra „geçtikten sonra‟ 45/14, öyenden sonra „övdükten sonra‟ 33/65,

yuyandan sonra „yıkadıktan sonra‟ 53/81.

3.5.9.4. -(y)ArAK: ĠĢlek bir zarf-fiil ekidir: diyerek „diyerek‟ 14/134, gülerek „gülerek‟ 36/100, yaḫınlaşaraḳ „yakınlaĢarak‟ 36/102, yaşayaraḳ „yaĢayarak‟ 9/136.

3.5.9.5. -cek: ĠĢlek olmayan bir zarf-fiil ekidir. -XncA anlamındadır: éşitcek „iĢitince‟ 4/102, görcek „görünce‟8/145, yétircek „götürünce‟ 48/58.

ġu kelimede -ArAK zarf-fiil eki iĢlevinde kullanılmıĢtır: sévincek „sevinerek‟ 1/34.

3.5.9.6. -dXKcA: -dXK zarf-fiil ekiyle -CA eĢitlik hâli ekinin birleĢmesinden oluĢmuĢtur (Korkmaz 2014: 872): böyüdükce „büyüdükçe‟ 40/14, eridikce „eridikçe‟ 8/78, ḳatdıḳca „kattıkça‟ 9/111, ḳonduḳca „kondukça‟ 30/17.

3.5.9.7. -dXKdA : -dığı zaman anlamındadır: gördükde „gördüğünde‟ 7/139,

istedikde „istediğinde‟ 7/56.

3.5.9.8. -(y)Xb: ĠĢlek bir zarf-fiil ekidir: düşüb „düĢüp‟ 13/34, tapıb „bulup‟ 10/54, tökmeyib „dökmeyip‟ 1/14, tutub „tutup‟ 11/9.

3.5.9.9. -(y)XncA: Bu zarf-fiil eki hareket hâlini ve o hareket halinin ortaya çıktığı zamanı belirtir (Ergin 2009: 341): çatınca „ulaĢınca‟ 8/93, düşünce „düĢünce‟ 26/71, gelince „gelince‟ 8/86, oḫuyunca „okuyunca‟ 8/69.

3.5.9.10. -ken: Sadece i- fiili ile birlikte kullanılır: géderken „giderken‟ 44/3,

minerken „binerken‟ 21/30, olarken „olurken‟ 56/52.

3.5.9.11. -mAdAn: -(y)Xb ve -ArAk zarf-fiil eklerinin olumsuz Ģekli için kullanılır (Korkmaz 2014: 862): dayanmadan „durmadan‟ 51/62, démeden „demeden‟ 44/33.

3.5.9.12. -mAKlA: -mAk isim-fiil ekinin +lA vasıta hâli ekiyle kaynaĢması sonucu oluĢmuĢtur (Korkmaz 2014: 870): oḫumaḳla „okumakla‟ 8/80, öldürmekle „öldürmekle‟ 34/135.

3.5.9.13. -mAmIĢ: -mAdAn zarf-fiil eki ile aynı iĢlevdedir: açılmamış „açılmadan‟ 55/31, baḫmamış „bakmadan‟ 9/50, gétmemiş „gitmeden‟ 39/19,

yémemiş „yemeden‟ 42/57.

3.6. Edatlar

Edatlar tek baĢına bir anlam ifade etmeyen, isim ve isim soylu kelimelerden sonra gelerek baĢka kelimelerle anlam iliĢkisi kuran dil bilgisi görevli kelimelerdir (Korkmaz 1992: 51).