Beş Büyük Faktör Kuramı Envanteri

Kişilik konusunda yapılan örgütsel ve psikolojik araştırmaların büyük kısmı Beş Büyük Faktör Kuramı dikkate alınarak gerçekleştirilmektedir(Gültaş & Tüzüner, 2017: 50). Beş faktör kişilik özellikleri yaklaşımı, kişiliğin nasıl oluştuğunu açıklamak için geliştirilen özellik kuramları arasında yer alır. Özellikler kuramına göre, kişilik yapısını ortaya çıkaran özellikler, faktör analizleri ile bulunmalıdır (Aydoğan vd. , 2018: 21). Yapılan araştırmalarda, Beş Büyük Faktör Kuramının, bireyin yaşamı boyunca değişmediği, insanların kendi algılarına diğerlerini tarif etme tarzına uygun olduğu anlaşılmıştır (Şentepe ve Güven, 2015: 28). Beş Büyük Faktör Kuramı, bireyin kişilik özellikleri ve davranışları arasındaki ilişkilerin ayrıntılı olarak ele alınabilmesi ve kişiliği beş özelliğe indirgeyerek araştırmaya imkan vermesi açısından önemlidir(Curun ve Çapkın, 2014: 4).

Beş Büyük Faktör Kuramına ilişkin tarihsel süreci Çetin (2015: 16), şöyle özetlemiştir: “ilk olarak 1930’lu yıllarda Klages, Baumgarten, Allport ve Odbert gibi bilim insanlarının kişilik ile ilgili tüm kelimeleri sözlük içerisinden seçip alarak bir sınıflandırma yapma isteği ile ortaya çıkmıştır(Sherman, 2012, s. 73). Sonuç olarak 18.000 kelimeye ulaşılmıştır. Allport ve Odbert’in ortaya çıkarmış olduğu bu kelimeler, bir bireyi diğerlerinden ayırmada kullanılabilecek türde, yani bireylerin birbirlerinden farklılıklarına işaret eder nitelikteki kelimelerdir. Bu çalışma, bireysel kişilik sınıflandırması oluşturulabilmesinde bir milat olarak görülse de aslında, o günkü mevcut hali ile yeterli bir çalışma değildi (Tekin, 2012:133). Taggar, Hackett ve Saha’dan (1999) aktaran Demirkan(2006, s.58). 1980’lerin sonlarında kişilik üzerine çalışmalar yapan psikologların anlamlı bir sınıflandırma için Beş Büyük Faktör Kuramı üzerinde karar kıldıklarını ifade etmiştir.”

Kişilik, bireyin grup içinde davranışlarını belirler. Beş Büyük Faktör Kuramının yaygın olarak kabul edilmesinin sebebi, modelin, bireysel özelliklere yönelik kişilik tanımı yapma ve açıklama noktasında bilimsel alan yazında geçerli ve güvenilir sonuçlar vermesidir (Deniz, 2016: 23). Beş faktörlü yapıda kişilik; dışa

dönüklük, uyumluluk, duygusal dengesizlik, sorumluluk ve deneyime açıklık boyutları ile adlandırılır(Reisoğlu ve Yazıcı, 2017: 890). Beş Faktör Kişilik Özellikleri Modeline göre olan 15 alt boyut Şekil 8’de ifade edilmektedir.

Şekil 8 Kişilik Alt Boyutları

Kaynak: Somer, Oya., Korkmaz, Mediha ve Tatar, Arkun, “Beş faktör kişilik envanterinin geliştirilmesi-I: Ölçek ve alt ölçeklerin oluşturulması”Türk Psikoloji Dergisi, 17 (49), 21- 33. 2002

Dışadönüklük kişilik özelliği, hayata iyimser bakan ve yaşam enerjisini güçlü temeller üzerine kuran bireylerin sahip olduğu kişilik özelliğidir (Reisoğlu & Yazıcı, 2017). Dışadönük bireyler, sosyal, sevecen, arkadaş canlısı, konuşkan, girişken, iddialı ve dış dünyaya açık, baskın ve aktif, neşeli ve hırslı kişilik özelliklerine sahiptirler (Bilgin, 2017: 231). Barrett ve Pietromonaco’dan (1997) aktaran Ekşioğlu vd. (2017: 1927), Dışadönük bireylerin sosyal iletişim ve yakın dostluklara önem verdiğini, özsaygılarının yüksek olduğunu, liderlik özellikleri gösterdiğini ve bu özelliklerinden dolayı üyesi oldukları ve çalıştıkları gruplara önemli katkılar sağladığını ifade etmiştir. Dışadönükler; aktif, sempatik, etkileyici ve baskın özelliklere sahip bireylerdir (Uçar ve Konal, 2017: 592).

2.4.1.2. Uyumluluk Kişilik Özelliği

Uyumluluk kişilik özelliği, sakin, uysal, cömert, alçak gönüllü davranışlar gösteren bireylerin sahip olduğu kişilik türüdür (Sarici Bulut, 2017: 1217). Uyumlu bireyler, dürüst, doğrudan konuşma ve nezaketli özellikleri ile bilinmektedir (Süren, 2015: 249). Bunun yanı sıra birlikte çalışmayı severler, güven vericidirler ve yumuşak kalplidirler. Yönetici olarak astlarını iyi motive eder ve iyi iletişim kurarlar(Kural vd. 2018: 873). Uyumlu bireyler yardımsever ve bağışlayıcı iş arkadaşı olarak değerlendirilirler (Acaray ve Günsel, 2017: 531). Uyumluluk kişilik özelliği yüksek olan bireyler, rekabetten kaçınır ve iş birliğini tercih ederler. Ayrıca sosyal ilişkileri güçlüdür ve uyumsuzlara göre daha az çatışma yaşamaktadırlar (Alankaya ve Akpınar, 2017:239). Uyumluluk kişilik özelliği genel olarak başkalarının algılarıyla ilgili bir değerlendirme faktörü olarak düşünülmektedir ve özverili, saygılı, esnek ve uysal gibi sıfatlarla tanımlanmaktadır (Çetin ve Alacalar, 2016: 197).

Duygusal dengesizlik kişilik özelliği, bireyin karşılaştığı durumlar için geliştirdiği endişeli, sinirli, rahatsız ve düşünerek hareket etmekten uzak ruh halini ifade etmektedir (Çetin, 2015: 22). Duygusal dengesizlik kişilik özelliği yüksek olan bireyler, kolayca rahatsız olan, öfke katsayısı yüksek, duygusal ve stres eğilimli yapıdadırlar. Duygusal dengesizlik kişilik özelliği düşük olan bireyler ise rahat, kolayca huzursuz olmayan, öfkelenmeyen ve sakin yapıdadırlar (Acartürk, 2016: 8). Duygusal dengesizlik düzeyi yüksek olan bireyler genellikle baş ve sırt ağrısı gibi fiziksel rahatsızlıklardan şikâyet ederler (Uludağ, 2017:75). Duygusal dengesizlik kişilik özelliğine sahip bireyleri, depresif ve düşük benlik saygısıyla karakterize etmek mümkündür (Sarıcı Bulut, 2017:1217). Buna ek olarak, endişe, düşmanlık, depresyon, anlık davranışlar ve beğenilme açlığı gibi davranışlar duygusal dengesizlik kişilik özelliğine sahip bireyler ile özdeşleşmiştir (Süren, 2015:249). Kaygı, öfke, dürtüsel davranma (Güneri Yöyen, 2017). duyguların aşırı değişken oluşu (Alankaya ve Akpınar, 2017). asabiyet, karamsarlık, (Köroğlu, 2014). farklı yazarların çalışmalarında bahsetmiş olduğu duygusal dengesizliğe ait diğer kişilik özellikleridir.

2.4.1.4. Sorumluluk Kişilik Özelliği

Sorumluluk kişilik özelliğine sahip bireyler, temkinli, sebatkâr, yeterli ve çalışkan davranışlar gösterirler ve olumsuz duyguları düşük, olumlu duyguları ise daha yüksek seviyede yaşarlar (Reisoğlu ve Yazıcı, 2017:890). İş hayatında ise, takıntılı, zorlayıcı, katı disiplin anlayışına sahip, işkolik bireyler olabilirler (Gültaş ve Tüzüner, 2017:50). Sorumlu bireylerde başarı gayreti, amaca yönelik odaklanmışlık ve arzularında yüksek ihtiras görülür. Bu nedenle liderlik yetenekleri, planlı hayat tarzı ve teknik uzmanlık gibi yetenekler ön plana çıkmıştır (Sarıcı Bulut, 2017: 1208). Azimli, başarma hırsı olan, sürekli dikkatli, sorumluluk bilinci yüksek davranışlar sergilerler, organizasyon şeması içerisindeki herhangi bir görevde yüksek başarı potansiyeline sahiptirler (Kural vd. 2018:873). Sorumluluk kişilik özelliğinin

düşük olması durumunda ise, birey, dikkatsiz olur, disiplinsiz davranır, kuralları hiçe sayar, her konu üzerinde odaklanma problemi yaşar (Gültaş ve Tüzüner, 2017:50).

2.4.1.5. Deneyime Açıklık Kişilik Özelliği

Deneyime açıklık kişilik özelliğine sahip bireyler, bireysel ilişkilerde diğer insanlara açık olmaktan ziyade yeni bir deneyim yaşamaya yönelik içsel veya dışsal uyaranlara açıktır (Şentepe ve Güven, 2015:32). Deneyime açık bireyler, alışılagelmiş olan davranışlara karşı çıkarak gelişmeye yönelik, deneyimleme dürtüsü yüksek davranışlar sergilerler (Curun ve Çapkın, 2014:17). Deneyime açıklık kişilik özelliği yüksek olan bireylerin, yaratıcı, meraklı, taze fikirlere açık oldukları bilinir. Ayrıca hayal dünyası geniş ve estetik duyarlılığı olan bireylerdir (Uçar ve Konal, 2017). Deneyime açıklık kişilik özelliği düşük olan bireyler, muhafazakâr düşünceye sahip, karmaşayı sevmeyen, ahlaki değerleri yüksek davranışlar sergilerler (Koraltan, 2017).