2.2. BİÇİMBİLGİSİ
2.2.1. İşletimlikler
2.2.1.2. Eylem İşletimlikleri
2.2.1.2.1. Basit Yapılı Eylem İşletimi
2.2.1.2.1.1. “Söz Öbeği Kurucular/ Sözcük Türünü Değiştiriciler” (Eylemsiler)28 2.2.1.2.1.1.1. “Ad-Eylemler”
Eylemlere -{mA}, -{mAK} ve -{(y)I4ş} ad-eylem biçimbirimlerinin getirilmesiyle oluşan sözcüklere ad-eylem, söz öbeklerine ise ad-eylem öbeği denir.
Eylemlerin adlaşmış biçimleri olan bu sözcük ya da söz öbekleri geçici ad, kalıcı ad veya niteleme adı olarak tür değiştirir. Ad-eylemler zamana ve kişiye bağlı değildir.
-{mA}
Bu ad-eylem biçimbirimi, “i-” eylemi hariç bütün eylemlere getirilebilir. Genel olarak eylemlerin iş adlarını yapar, bu adlar ya geçici ya da kalıcı ad olur.
dǽn türküleri sǺlendi ondan sōra bizde bi ādet vă§işde gelin gelince çevir-me denir (I/29/42) (kalıcı ad)
yāni gelin§oraya alışdır-ma.(I/29/42) (geçici ad)
ū bu taraf arıt-manıŋ§oldū yer de§il de fidannı§a dōru tarafa da dut§ekmiş. (I/12/34) (kalıcı ad)
¢onuş-ma sorma¢ žorundaŷĭm da ondan yāni. (I/27/42) (geçici ad) ġal¢ardı çalġıcılar çal-maya başlardı. (II/03/103) (geçici ad)
şĕ ġaradeŋiz taravında ē şey gibi tutanıyolar ya do¢u-ma gibi yola¢ yola¢
unnarıŋ§ipe§i yāni böyük ört-me, şimdi ġara ört-meler vardı ya unnarıŋ§ipek selānª.
(II/07/188) (kalıcı ad)
dol-ma molma göce dol-ması ederdig§eveli, yuvarla¢. (I/23/233) (kalıcı ad)
Ad-eylem öbeklerinde -{mA} biçimbirimini almış ad-eylem sondadır ve öbeğin
yüklemi gibidir. Ad-eylem öbeği tümcede özne, tümleç ya da yüklem olabilir.
28 Geniş bilgi için bk. Nesrin Bayraktar, Türkçede Fiilimsiler, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2004; Özlem Deniz Yılmaz, Türkiye Türkçesinde Eylemsi, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2011.
dǽn türküleri sǺlendi ondan sōra bizde bi ādet vă§işde gelin gelince çevirme denir, yāni gelin§oraya alışdır-ma. (I/29/42) (yüklem)
buraya sōnadan dik-me var. (I/09/69) (özne)
bıça¢la-ma ya ōlmadı babam§olmadī. (I/13/33) (özne)
¢arar ver-me yō§udu.(I/27/104) (özne)
dǽn ġutlá-me+ye gidiyolar§işde pèrşembeden falan. (I/23/23) (tümleç)
-{mAK}
Bu ad-eylem biçimbirimi, bütün eylemlere getirilebilir. Eylemlerin hareket adlarını yapar, bu adlar ya geçici ya da kalıcı ad olurlar.
büyükleri say-ma¢. (I/27/102) (geçici ad)
tavla-ma¢ diyo ya annıyo musun dedªnden? (I/28/207) (geçici ad) ūraş-ma¢ zor. (I/27/71) (geçici ad)
unnarı Ǻren-mek mi isdēyoŋuz? (I/25/119) (geçici ad) hindi o işleri becer-mek ġolay. (II/01/66) (geçici ad)
özlüyon dē§il 'ġafayı üşüt-mek bi şey de.. yalıŋızācá ġoláy mi? (II/06/26) (geçici ad) bir gün bu, óbur gün§u bǺle ye-mek hazırlarlar. (II/06/44) (kalıcı ad)
ek-mek bi dā yapÇēŋ zaman ıslarsıŋ yumuşar yeniden geri üredirsiŋ.(I/19/71) (kalıcı ad)
Ad-eylem öbeklerinde -{mAK} biçimbirimini almış ad-eylem sondadır ve öbeğin yüklemi gibidir. Ad-eylem öbeği tümcede özne, tümleç ya da yüklem olabilir.
ufa¢ hayŵan kesilirdi esgiden, sīr kes-mek§ādet de§ildi. (II/16/47) (özne) ma¢sat göŋül§ēle-mek de§įļ mi?(I/07/143) (yüklem)
-{(y)I4ş}
Bu ad-eylem biçimbirimi, “i-” eylemi hariç bütün eylemlere getirilebilir. Genel olarak eylemlerin hareket ve biçim (tarz) adlarını yapar, bu adlar ya geçici ya da kalıcı ad olurlar.
hanı napvediŋ ziyarete gel-iş+in şindi sǺle. (I/18/43) (geçici ad)
nālcılı¢, urda inner var innere mallarĭnı sıtar§ederlermiş yazın burlar bōşumuş ġırlar fazlă ďă arāzi yo§umuşdu duy-uş+um yāni ētiyarlardan. (I/11/09) (geçici ad)
e silah ġoşusu yapın, silahta da geçiyo, at-ış yapıyola. (I/29/381) (kalıcı ad) ēh meSeĺa heb yann-ış+ı, son yann-ış+ı uzun ĥasan yapıyo.(I/09/122) (kalıcı ad)
Ad-eylem öbeklerinde -{(y)I4ş} biçimbirimini almış ad-eylem sondadır ve öbeğin yüklemi gibidir. Ad-eylem öbeği tümcede özne, tümleç ya da yüklem olabilir.
úrda meseĺă ġayabınar köyü var, ġaracaşēr köyü onnādan 'esgi bi ġurul-uş bu köŷ§amma tārįĥini bilmiyos. (I/11/02) (yüklem)
Ǻle çoġ§ġavġa, döv-üş yāni hince seniŋ dedªŋ ya ölüm bi bıça¢lama ya ōlmadı babam§olmadī. (I/13/33) (özne)
2.2.1.2.1.1.2. “Sıfat-Eylemler” (Ortaçlar)29
Eylemlerin zamana bağlı ancak sayı ve kişiye bağlı olmayan adlaşmış biçimleri eylemlerin zaman ortaçları, eylemlerin tarza bağlı ancak sayı ve kişiye bağlı olmayan adlaşmış biçimleri ise eylemlerin tarz ortaçlarıdır.
Eylemlere ortaç biçimbirimlerinin getirilmesiyle oluşan sözcüklere ortaç, söz öbeklerine ise ortaç öbeği denir. Ortaç ve ortaç öbekleri geçici ad, kalıcı ad veya niteleme adı olarak tür değiştirir.
29 Geniş bilgi için bk. Ahad Üstüner, Anadolu Ağızlarında Sıfat-Fiil Ekleri, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2000.
-{(y)An} (Geniş zaman)
hıdırellez gün sabāleŷįn öküzünü ¢oş-an, bēŷgirini ¢oş-an bu da§ıŋ§içinde bi tekge va derlerdi. (II/10/139) (geçici ad)
cāmiye çı¢annarı ayrı bi ġazan ġurun çorbalāna pilavlāna art-an§olmıŷca¢. (II/19/86) (geçici ad)
ya§ŭ hem§Ǻle hemi de meseĺa sultan§amitde asgerlik yap-an adamnan sen ġonuşmuşun. (I/09/131) (niteleme adı)
haní ġolundan dut-an§adam. (I/03/119) (niteleme adı)
ġayri millet hazır yªŷį yaşlan-an dă§èle geşler de. (II/01/69) (geçici ad) ba¢-an yo¢. (II/09/118) (geçici ad)
-{(A/I4)r} (Geniş zaman)
valla yo¢arda bį böle a¢-ar bi su var, onuŋ§adı da dumlu ¢oymuşlar suyuŋ. (II/12/10) (niteleme adı)
-{mI4ş}(Geçmiş zaman)
onnar bölerler, bi bil-miş yāni ileri görüşlü ¢adın da unū şey§o¢ur ihlas çevirir geliniŋ§edįrāfında, herkese daddırıs.(I/29/45) (kalıcı ad)
samandan yapıl-mış bi Tefterlerdi. (I/16/102) (niteleme adı) göce göce sürtül-müş göce alırsın (I/13/329) (niteleme adı) şiņci yun-muş geliyo biçerlerden. (I/13/347) (geçici ad)
benim§masal, aslında bāzı şeyle o yaşan-mış olaylā bunnā da. (I/29/416) (niteleme adı)
-{DI4K} (Geçmiş zaman)
şimdi ilaç unnar, yè-dªmiz (ye-dik+imiz)§ekmeklē ilaç ¢o¢uyo yaņį gene ª yaşıyo yāni vatandaş. (II/18/187) (niteleme adı)
ondan sōra eŋ soŋunda diyo ¢u dut babam, dut beni; emānet§et-dªŋ (et-dik+in) hocáyi dut diyo. (I/29/344) (niteleme adı)
yā§a o bizim çek-dªmiz (çek-dik+imiz) günner günner günnĕŗ. (II/01/117) (niteleme adı)
'benim gel-dªm (gel-dik+im) sene biz ġır¢ beş sene va¢ıt geçirmişªzďį dedeynen.
(I/18/120) (niteleme adı)
'canım§isde§iŋe bālí iste-dªni (iste-dik+ini) ġuy içine. (I/22/91) (geçici ad)
-{(y)AcaK} (Gelecek zaman)
eĺe datlı ġuzum valla annat-aca¢ bi şey§işde§ĕle (II/01/42) (niteleme adı)
u da bay yenge diyo ölcēm§a¢lıma gelirdi de diyo bu dolabıŋ§içinden bǺle yı¢an-cek yer§oldūnu, banyo yap-cek yer§oldūnu diŷŏ.. (II/07/96) (niteleme adı)
dā ba¢am sor-cek+lē+ŋ (sor-aca¢+lar+ın) varsa sor ġızım.(I/28/141) (geçici ad)
-{mAz} (Olumsuz geniş zaman)
yan-maz ġumaş. (II/15/62) (niteleme adı)
2.2.1.2.1.1.3. “Belirteç-eylemler” (Ulaçlar)
Eylemlere ulaç biçimbirimlerinin getirilmesiyle oluşan sözcüklere ulaç, söz öbeklerine ise ulaç öbeği denir. Bu sözcük ya da söz öbekleri belirteç olarak tür değiştirir. Ulaçlar zamana ve kişiye bağlı değildir ancak ortaçlardan türeyen ulaçlarda zaman anlamı vardır.
Ulaçlar ve ulaç öbekleri tümcede belirteç tümleci olarak görev yapar. Ayrıca ulaçlarla birleşik eylemler de kurulabilir.
2.2.1.2.1.1.3.1. Asıl Ulaçlar
-{(y)I4}
Birleşik eylem öbeği kurar.
ben ne küs gitdim, şindi hemen küs gid-iver-iyolar, boşan-ıver-iyolar. (I/18/122) aç-ıver-iyon bi hāfta bǺle cıbıl dūrdu.(I/21/96)
şuraya gēldim köprünüŋ yanına orda bi ġurbā çıġdı 'vıra¢ dedi, ben de bıra¢§annadım 'at-ıve-dim gēldim§eve. (I/29/355)
ama yetiştiricen diye ūraşiŷįŋ ben sǺliŷem ben cevap ver-iver-eŷin. (II/12/06) yemekler ġāldı mı da§ıl-ıver-iyo köve. (I/23/206)
aya§ına bi çifţ ġara lastik§al-ıver-įŗlēdi. (II/04/38)
-{(y)A}
Birleşik eylem kurar.
af§èdersiŋiS her şey tam fikrine gir-ebil-iyon birinci hedefte.(I/16/200)
televon bilmiyom, televon§ed-ebil-sem u adama sǺle yāŋış sǺledi dēceŋ. (I/09/107) bir de yürüyen her çocuġ yürü-yebil-en§o dönemki yürüyebilen her çocuġ bi işiŋ§ucundan dutarmış. (I/19/77)
yirmi se.. on sekis§senedir ben bǺle yalıŋız bu evde yaşıyurun yāŵŗum anna-yabil-diŋ mi? (II/06/18)
ordan§nªse hazırlanıyolā sizį dèyo arap götür-edur-sun (I/29/280)
'esgiden ōlan torun baba dede hepsi bi yerde dur-abil-ir miŷdi? (I/11/114)
ġomşu ġomşuya yāni bi§işimiz düşerse var-abil-iyoz§artı¢. (I/16/73) mu§arrem dedeyi de say-abil-irsin.(I/18/58)
İkilemeler yapar.
undan sōra urdan geliyo, gel-e gel-e babasınıŋ memleketini buluyo ġıs. (I/29/314) ne deyeciŋ, yo¢sullūŋ gid-e gid-e ço¢ yo¢sulláris yani ölemessek.(I/07/124)
-{(y)I4p}
Bu biçimbirimi alan ulaç öbekleri hem yardımcı tümceyi yükleme bağlar hem de temel yüklemi niteler. Ulaçlar ise belirteç tümleci olarak belirteci yükleme bağlar ve yüklemi niteler.
hacı mūsa isminde musa isminde biri o zamannar ulaşım şeyi biraž§zormuş annaş-ıp yāni biliş-ip onna şi ġuramamışlāŗ. (I/11/16)
bizim köyden kimse cesāret§id-ip de gidememiş, ēmmim gitmiş. (I/14/302) bölĕ baca ġōca kütü§ü getir-ip bacȧya ġoyuvardı. (II/15/88)
hani yani ¢usura ba¢mayıŋ ta terorislere para topluyolarmış rol yap-ıp ďă diye.
(I/27/49)
götür-üp yatırcág§ama yemek şeyden dǽn yapandan. (I/12/103)
de§irmende de haņį getir-ip§ö§üd-üp yiyoduġ§işde hinci hepsi satın. (I/20/53)
Birleşik eylemlerin kurulmasında görev alır ve süreklilik anlamı katar.
u da dedi ġu 'ġarı da yat-ıp duru dedi, öküz gibi dedi. (I/21/158) ötekincēzim de bacā ġırıldı mĭ, ba¢-ıp durŭdu¢. (I/03/185)
şimdi adam şeyirde diyo boş yat-ıp duricēme biraz çalışırım diyo. (I/08/64)
-{(y)ArAK}
Bu biçimbirimin EİYA’da -{(y)AlAK} biçimi de görülür.
obo ol-ara¢ gelmişler§işde§ďĕdim ya keklik§avına gelmişle obo olara¢dan ba¢ıyolaŗ burda esas şēdemiş de bu iĥsāniye köyü var çifTįleriŋ, ılıcabaşı köŷŴ dedªŋ§oraya gelmişler.(I/08/44)
ama bǺle daĥă rāt§oldu ama şimdi yāni şªrlere ba¢-ara¢ köyler daĥă rāt§oldu.
(II/03/201)
genc§ol-ala¢. (I/07/27)
síS şē ªsannarsıŋız bunnarı Ǻrenmek§için§aslında bǺle bireŗ şahıs§al-ara¢§Ǻrenemezdiŋiz. (I/16/192)
ço¢ severlēdi işi temiz şeyi temiz di-yerek. (II/01/96)
-{(y)ArAK+dAn}30
Argunşah, “-{(y)ArAK}+ayrılma biçimbirimi” biçiminde kurulmuş bir yapı olduğunu söyler (Argunşah, 2011: 61). Ediskun ise; “Kendinden sonraki fiile daha keskin bir zamandaşlık anlamı verilmek istenirse -dAn durum eki ulanır.” (Ediskun, 1963: 252) der. EİYA’da -{(y)AlAK+dAn} biçimi de kullanılmaktadır.
şāhid§ol-ara¢+dan da ġıyı kǺlerden ďĕ buluyo baş¢a kǺden de diyolar aŗtı¢
mahkemeye tabi devamlı şe bayă ¢avġa dö§üş fiĺaņ yapmışlar§o kǺlerle. (I/10/67) obo ol-ara¢+dan ba¢ıyolaŗ (I/08/44)
orda haņį çadırda duruyudu¤ çadır yapiluydu kenarĭ tarlalara çaTıra haņį hayvan köve girmesiŋ di-ŷelek+den tarlanıŋ bi münāsip yerine çadır ġuruluŷųdu. (II/13/71) e§öle oluyo di-yelek+den arĭtı¢ bizim köŵe şuy veriyolar(I/10/75)
30 Geniş bilgi için bk. Ali Cin, “-ArAktAn Ekinin Kullanımı ve Yapısı”, Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, S. 25, Isparta, Mayıs 2012, s. 185-192.
-{(y)I4ncA}
var-ınca … görüsün.(I/29/407)
işďĕ Ǻle gelin götürülürdü öŋünden mücįdeŷįci bi dane at§olurdu mücįdeŷį gideŗdi erkeŷ§evine gelini al-ınca. (I/25/93)
bū cāmį arızalan-ınca. (I/08/81)
orlara siper ġāzmışlar bǺle diplere bǺle siper§olmuşlar hendeklere, ordan at-ınca hinci top va cepāne va nerde olsa öldürüyo o zamăņ. (II/06/172)
Yönelme biçimbirini alıp ilgeçlerle birleşerek ilgeç öbekleri meydana getirir.
eve var-ıncay+a ġada bunu tutuyuŋ sen. (I/09/40)
pazar gün gelin§ini gelin§alıp gel-incey+e ġadan§u 'çalar. (I/12/106) dünyānıŋ§işi b¡le öl-üncey+e ġadan çalışces. II/02/46
o düken-ciy+e (tüken-incey+e) ġadar yaz gelirdi. (I/18/153)
-{(y)AlI}
cāmimiz§iki sĕne oldu yan-alı. (II/06/60)
biriniŋ çoçū daha yo¢ dörţ sene oldu evlen-eli. (I/07/44)
kendi köyümde on§altı, on yedi, bu köye gel-eli yetmiş§āltıda gēldim, dē otus beş, otuS§āltı sene oldu, otuz yedi sene. (I/06/20)
benim sene beyim gid-eli şu. (I/05/05)
-{mAdAn}31
Eski Türkçeden beri kullanılan -{mAdIn/mAtI} ulaç biçimbirimidir. Olumsuz ulaç yapar. Yardımcı tümceyi temel tümceye bağlarken ve yüklemi nitelerken olumsuz anlam yükler. Bununla birlikte zaman, şart ve durum gibi farklı anlamsal işlevler yüklenebilir.
yı¢a-madan§a¢leŷin dedim, ısla¢§ıslaK§olur şindi. (I/30/84)
öle olur da insanıŋ gene misāfire ikram§et-meden§olunmaS onuŋ§için. (II/12/104) asgerde de hiş§o¢ula vilaņ git-meden kendim ektim kendim yāzdım gönderdim.
(I/08/14)
sabāleyin ġalkarız§ėrkenden gün dō-ma+dan palaları yazarıs çarşaflar§üsdüne yazarıs unu Tökeris ufaġ§uŵaġ§uŵaġ§uŵaġ Tökeris, Ǻle ġurudurus. (II/10/62) bir şeye lo¢um yaparsın kimisi içi pēnirli yapar, kimi haşheşli yapar, kimisi boş yapar dökersin yo§urdu üsdüne ġocá tepsilēde cāminiŋ§öŋüne yollarsın ezan o¢undu mūdu namaz ġıl-ma+dan§önce bi erkeglē iftarı unnarı yirlēdi. (I/28/231)
2.2.1.2.1.1.3.2. Ortaçtan Türetilen Ulaçlar -{DI4K+çA}
bizler gine ġaldĭ tabi bunnar burda yı¢a-dı¢Ça et-dikÇe rā§atmış§onnar tabi.
(I/10/104)
git git geri gitdik, güç yetme-dikçe güç yetme-dikçĕ. (I/07/115) dǺn-dükçe ses çı¢arsın. (I/28/156)
31 Biçimbirimin yapısıyla ilgili geniş bilgi için bk. Mustafa Öner, “-matı/meti Gerundiyumu Hakkında”, III. Uluslararası Türk Dil Kurultayı 1996, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1999, s. 833-840;
Zeynep Korkmaz, “Türkiye Türkçesindeki -madan/-meden < -madın/-medin Zarf-Fiil (Gerundium) Ekinin Yapısı Üzerine”, Türk Dili Üzerine Araştırmalar-I, Ankara, 1995a, s. 151-159.
-{DI4ĞI4ndA}
ŏ§böyük ġızım§on yaşındeydi gel-dªnde o¢ul. (I/15/18)
yirmi sene evel baráş gel-dªnde, diyem on beş sene§evelisi ¢ĭŗ¢§āne göç§itdi.
(I/26/97)
bu güm güm ötüyodu su gir-dªnde e§sonra bŭ ¢apātınca ġurtuldu¢. (I/08/96)
benim§ā¢ a¢lımıŋ a¢lımıŋ§èr-dªnde babam bi dene ġara zoba getimiş evįŋ§içine ġurdular şuruya da toprā ġazdılar buraya da Ǻle ateş§indirmeŷĕ yèr yapdılar yaŵ eviŋ§içinde yaŵ hepsi. (II/03/49)
Yukarıda sıraladığımız ulaçlardan başka EİYA’da görülen ulaç biçimbirimleri şunlardır:
-{dI4 ğI4nA}
EİYA’da görülen örnekleri büzülme sonucu -{dI4na} biçimindedir. Karahan bu biçimbirimin yapısını, “ “-dık/-dik” sıfat-fiil ekinin “-ı/-i” iyelik eki ve “-a/-e”
yaklaşma hâli eki ile genişlemiş şeklidir.” (Karahan, 1996: 225) diye açıklar.
cāmiye Ǻle ol-dūna her gelene soruyon acaba size de soruyoz§e geldiŋ cāmiye mi geldiŋiz yōsa deŷĕ. (II/06/78)
biz§orman köŷü ol-dūna bizlere ucuz§oluyō. (I/06/41) bu köŷ§ya¢ın§ol-dūna.(I/06/55)
-{dI4nA(n)}
Özkan, biçimbirimin yapısını -{Dık} ortacının +{n} vasıta biçimbirimi almış
“ile” son çekim edatıyla birleşmesi olarak açıklar (Özkan, 1999: 897). Sezer de bu biçimbirimi “sıfat-fiil+iyelik+vasıta eki” (Sezer, 2006: 158) yapısıyla oluşmuş ulaç biçimbirimleri arasında gösterir. EİYA’da az sayıda örnekte rastlanmıştır.
hiç bizim boramız§Ǻle o¢ur yazar gelme-dªnen sōnadan bu bu çocuġlara geldi o¢ul.
(I/13/16)
'ġarara ġarara gēl-dinen bizim görümcemiŋ ġolundan tutdu. (I/03/111)
git-dªne de deyin yazın da geliyola yazın da geliyola bāça yapıyola şey yapıyola.
(II/02/86)
-{dI4 ğI4 + için}
bunnar ġışın do¢unuyodu, ġışın doġun-dū için ben dá ġışın§esgişēre o¢umaya gidiyodum. (I/19/157)
ondan sōra dedeniŋ§ismi yusuf§ol-dū için tekraŗ yusuflar§oluyo. (I/29/95) bi de eski yazı bil-dª§için türkçeyi ondan daĥă ġoláy§oldu. (I/08/11)
-{dI4 ğI4 + gibi}
u tārihlerįni feĺan§ol-dū gibi çı¢artdılar. (I/14/130) anasınıŋ g¡nü ol-dū gibi bi şª dutturamadılaŗ.(I/03/20)
-{DI4K+dAn + keri}
tam o mardıŋ gēce Φışında gitdi bi gün yolun ba¤ıma cena öl-dükden keri ora yatırdılar.
(II/09/22)
-{DI4K+dAn + sona}
sona§āyrıl-dı¢dan sona hişbirini götü.. ā bu çocuġ sa¢at ¢āldı ba¢tıramadı¢. (I/20/134) ēvlen-dikden sona ŭnnarıŋ ġoyunu, geçisi vardı, inekleri vārdı. (II/10/94)
-{DI4K+İyelik + zaman}
sen diyo et-dikleri zaman benim diyo esgişērde yenikentde benim numarayı ve unnara dèyo. (II/06/147)
uyan-dī zaman ba¢arsın gider çocu§a ālemĕ ėmeci gidiyoŋ ya başına bi dane çocuġ götürüsün. (I/19/33)
ekme§i yap-dīn zaman aÇıġ alaġorsun şǺle şu ġadar§onu ġorsun§eve. (I/19/70)
-{AcAK+İyelik + zaman}
ekmek bi dā yap-Çēŋ zaman ıslarsıŋ yumuşar yeniden geri üredirsiŋ. (I/19/71)
işde hesābı görüyola, parasını alıyo, ata biniyo tam yörǽ-ce§i zaman diyo ¢u ōlana hadi allaĥă§ısmarladı¢. (I/29/389)
-{(y)AsIyA +ġadar}
tabi§istanbulda o¢urkán ōlan üniversįteyi bitir-esiye ġadar hayli yaşı var. (I/29/35) unnarıŋ zamānĭņda bizimkinden daha bizlere gel-esiye ġadar unnaŗĭŋ eziyetleri dahā zōrdu. (II/04/61)
2.2.1.2.1.1.3.3. Ad-Eylemden Türetilen Ulaçlar -{mAK+tAn}
namaz§oġu-ma¢dan ehramlarí mu¢ābeleri fiĺan zor§Ǻrendik yāŵŗum. (I/13/22)
2.2.1.2.1.1.3.4. “i-/ol-” Yardımcı Eylemi İle Kurulan Ulaçlar -{KAn}
Adlardan ve ortaçlardan sonra ek eylem (i- eylemi) ile kullanılır. ÖTT’de ünlü uyumuna girmez ve çoğu zaman “i-” eylemi yüzey yapıda kullanılmaz. Bununla birlikte EİYA’da uyuma girdiği örnekler bulunmaktadır.
ben görevlª+ken yaşlılar sǺlerdi.(I/08/74)
biz çocu¢+ken bizim şūrda bi verāne oldu, urda yaşadı¢. (II/04/114)
alışdım, güçük+ken de gēldªme şindi kendi köyümden§iyi geliyo baŋa burası.
(I/06/18)
çünkü ne ben çocuġ+ken de vardı da köprüden geçiyoņ ya orası 'sıfat derlerdi.
(I/12/56)
gine ¡le+ŷ+ken ba¢ sı¢lı¢ gibi görünüyo eme ¡le de§il§içine girdiŋ mį ġālmadı.
(I/02/62)
şurdan gel-i-ken çadırlar yoluŋ§altın.. çadırlarıŋ§ötesi bindi o gún§adamcı¢la yōmuşďŭ. (I/02/68)
biz§on§iki yaşında+ŷ+ken ġaybetdik.(I/04/48)
unŭ da bu evlēŋ dışınĭ ne sıvatdır-ı-¢an biráz para çektªdik. (I/03/187)
gendi anamgil de ġız+ı-¢an da ben ġızı¢an ġuyulardan§alırdı¢ suyu. (I/05/130) gúççū+¢an ġaldı¢ emme. (II/08/30)
so§ur āşamlayın da yatar+¢an yo§urdunan§onu yumurus göceyi. (II/10/61)
Bu ulacın yıpranmış +{kA} biçimi de EİYA’da yaygındır.
eveli yapardıġ§ġaynanam var+¢a yapārdı¢. (I/23/76) işde hem ġurudurus hem bǺle nemlª+ke geçiris.(I/23/102) gelin gider+ke hı hı sādışlarra satarlar.(I/23/180)
esgiden şindi tā çocu¢+ke beşik§kertmesi oluyo, böyüklē oŋa devam§ettiriyo büyüyünce de ōlannan ġıs§sen§unu isder misin, sever misin, bēnir misin falan yo¢.
(I/29/25)
unnā dā ordáy+ke urda mektup daşıyola işde. (I/29/82)
ço¢ tābi eskiden§a yapaŗdı¢ annemgildē+ke inē§imiz vardı, inek sağardı¢. (II/10/93) çālgıcı dedim, unnar§urda ālar+¢a dedim, ben burdà gülmüşüm biççāre faŷdási yo¢
dedim. (I/03/60)
an¢arada o¢ur+¢a beni gelin§ètdi altı§ay sōna Ǻldü. (I/07/151) acıcıġ§üş dene seperis acıcıġ hemen so so§ur+¢a. (I/13/339)
ōrda o çocuK duru+¢a allaĥ taravından bi hızır gibi bi şėy geliyo. (II/15/112)
Bu ulacın +{A} biçimbirimiyle genişlemiş biçimleri de EİYA’da görülür.32
o dāda+y+¢ana işde babamĭŋ mūtarlı¢ zamanĭņda, o ılıcada şindi yanġın çı¢an köyle oranıŋ merāsıyla bizim köŷüŋ merā§ĭnıŋ arasındaymışdĭ bu su.(I/10/47)
eveli§èyiydi, hani anamızıŋ günümüze bis kēndi gēşlik günümüze suyu orlardan getdik ¢ız+ı-¢ana sōna evlenďįgden sōna borayă gēldi borlara su aldı¢. (I/13/95) unu da aya§ı sa¢at§oldū şèyde işde çalışır+¢ana düşdü üş dáne pilatin va bordan borayacı¢. (I/18/184)
u zaman cümbüş çı¢ar+¢ana geşlere ya¢āŗsın ¢ınayı. (I/22/20) hep bǺle ġız+ı-¢ana bǺle sallanırdı¢. (I/14/267)
soŋra patozlar çıġdı kimi teneli kimi tenesiz daha biçerler yo¢+kene onnarī ge gine getirªdik. (II/04/24)
èrken dōsun ġuzu diye 'seşmiyolar§eveli seçilirmiş de yemlenirmiş ġoşlar da ġatar+¢ana süslerler, boyalarlar bi de tüfek§atarlarmış tōm. (I/23/216)
32 Karahan ve Demir makalelerinde -{Kan} biçimbiriminin pekiştirme işlevli +{A} biçimbirimiyle genişlediğini söyler. Geniş bilgi için bk. İmdat Demir, “Güney Batı Anadolu Ağızlarında Pekiştirme Ekleri”, Uşak Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S. 7/2, Uşak, 2014, s.109-110; Leyla Karahan,
“Anadolu Ağızlarında Kullanılan Bazı Zarf-Fiil Ekleri”, Türk Kültürü Araştırmaları, S. XXXII/1-2, Ankara, 1996, s. 216-217.
-{sA}33
Adların ve ortaçların şart çekimleriyle oluşan ulaç öbekleri tümcede belirteç tümleci olarak görev yaparlar.
a. Adların “i-/ol-” Yardımcı Eylemi ile Yapılan Şart Çekimi “Şartlı Ulaçlar/Ulaç Öbekleri”
Adlardan sonra ek eylem (i- eylemi) ile kullanılır. Çoğunlukla “i-” eylemi yüzey yapıda kullanılmaz.
+{i-sA-sayı-kişi ulamı}
noĥudumuzu alırıs, fasüllemizi alırıs, turşumuzu ġurarıs, işďĕ ma¢arnamızı keseris
¢ışlı¢ neŷ lāzım+sa hepsini hazırlarıs. (II/10/58) ġazanā süt ne 'ġadā+sa işde göcemize ölçülü. (I/23/90) yas+sa fasılye yaparıs. (II/19/98)
e zōr+ŭ-sa dede mi bulmaya gidelim? (I/13/70)
+{ol-sA-sayı-kişi ulamı}
misāvirim§ol-saŋız ben sizi dā başġa görün. (I/16/201) k¡den bi ar¤adaş§ol-ų-sa ¡le o¤urum diŷįm. (II/13/146)
gine yapannā yapıyo ya evèmizde fırın§ol-sa dēyoz. (II/19/123)
33 -{sA}biçimbirimi hakkında geniş bilgi için bk. Gürer Gülsevin, “Türkçede -sA Şart Gerundiumu (zarf-fiil) Üzerine”, Türk Dili, S. 467, Ankara, 1990, s. 276-279; Hayati Develi, “{Sa} Morfemli Yardımcı Cümleler ve Bunlarla Kurulan Birleşik Cümleler Üzerinde Bir İnceleme”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1995, Ankara, 1997, s. 115-152; Leyla Karahan, “-sa/-se Eki Hakkında”, Türk Dili, S. 516, Ankara, 1994, s. 471-474; Zeynep Korkmaz, “-sa / -se Dilek - Şart Kipi Eklerinde Bir Yapı Birliği Var Mıdır?”, Türk Dili Üzerine Araştırmalar I, Ankara, 1995b, s. 160-167.
unu yollamışlaŗ, ille biz bunŭ alcez, üş günnük gelin§ol-sa da alcez. (I/30/126)
b. Ortaçların “i-/ol-” Yardımcı Eylemi ile Yapılan Şart Çekimi “Şartlı Ulaçlar/Ulaç Öbekleri”
Ortaçlardan sonra ek eylem (i- eylemi) ile kullanılır. Çoğunlukla “i-” eylemi yüzey yapıda kullanılmaz.
-{A/I4r+i-sA-sayı-kişi ulamı}
şimdª ābamlarıŋ diyişlerine ba¢-ar+sa+ŋ otuz beş ¢ır¢ yallı.. (I/08/35)
ġeş ¢al¢-ar+sa+ŋ girerle içerįden ta yata§ından sürür çı¢ardırlādı. (II/07/170) herkeş gǺnünden ne ġop-ar+sa eletir.(I/23/200)
daraġ bulursa ġızıŋ§olcá¢, bıça¢ bul-ur+sa ça¢ı ōluŋ§olcᢠderlerdi. (I/12/115)
-{mI4ş+i-sA- sayı-kişi ulamı}
çalışma alanĭņda da işde varsā yapabil-miş+se salınca¢ yapma-mış+sa yere yatırıyo.
(I/19/82)
-{DI4-y+i-sA- sayı-kişi ulamı}
her odalara, oda de-dª+se-m misāfirlere uy¢uluġ deriz biz unnara unu da§ıdırlādı.
(I/28/70)
bu taravdan gel-dª+se-ŋis ġaracalıġdır bū. (I/13/246) ġāşmam de-diŷ+se de ha¢ġından gelemeyo. (II/15/140)
¢aş sene dur-duŷ+sa o bayā şey.. yetişdirdi. (I/14/305)
-{(I4)yor+i-sA- sayı-kişi ulamı}
'esgi yō ġullan-ıyo+sa-¢ yı¢īŷodu¢ diyom duymuyoŋ mu? (I/13/348) yaĥut§oŋa gücü yet-iyo+sa§adam çamaşır§alırdı. (II/03/123)
kim sev-iyo+sa undan sōna hanġını isde-yo+sa 'sırtıma bindirip geleyin. (I/18/135) ĕ§şinci nē pişir-iyo+sa-ġ esgiden§onu bişirimişizdir§o zamăņ. (I/13/301)
-{(y)AcAK+i-sA- sayı-kişi ulamı}
-{(y)AcAK+i-sA- sayı-kişi ulamı}