Başka makamlardan gönderilen belgeler

Şer’iye sicillerine sadece kacdı tarafından kaleme alınan belgeler değil, kadılara gönderilen ferman, berat, buyruldular vs.de yazılırdı. Padişahtan gelen belgeleri iki grupta değerlendirebiliriz. Birincisi padişahın ihtilaflı olan bir meselede görüşlerden birini tercih ederek kadıya bildirmesi, diğeri ise vazife tevcihi, ticaret beratı ve benzeri konulara ilişkin kaleme alınan ferman, berat ve nişanlardır. Bu belgeler sicile, bazen baş tarafa, bazen ters olarak sona, bazen de ortaya kaydedilirdi.

a- Fermanlar

Farsça buyurmak, emretmek mastarından türetilen ferman kelimesi sözlükte emir, irade, buyruk, padişah tarafından verilen yazılı emir27 gibi anlamlar ifade eder. Terim olarak Genellikle belirli bir kişiye ya da grupla veya bir konuyla ilgili olan fermanlar; uygulanmak üzere doğrudan doğruya bir topluluğa, cemaate, sınıfa ya da sorumlu bir görevliye gönderilen ve üçüncü şahısları da bağlayan yaptırımlı emirlerdir.28

Fermanın kendine has şartları ve özellikleri vardır. Genellikle, “Akzâ kuzâtü’l- Müslimîn evlâ vülâtü’l-muvahhidîn ma‘denü’l-fazl ve’l-yakîn vâris-i ‘ulûmi’l-enbiyâ-i ve’l-mürselîn hucceti’l-hak ‘ale’l-halk-ı ecma‘în el-muhtas bi-mezîd-i ‘inâyeti’l- meliki’l-mu‘în Mevlânâ Konya kadısı…”29 kalıbıyla, fermanın gönderildiği kişiye dua

24 _{Akgündüz, Şer’iye Sicilleri, s.37.}

25 _{Pakalın, age, C.II, s.348; Devellioğlu, age, s.732; M.Naci, age, s.744.} 26 _{Akgündüz, Şer‘iye Sicilleri, s.38.}

27 _{Devellioğlu, age, s.260; M.Naci, age, s.566; İ. Hakkı Uzunçarşılı, “Ferman”, İA, C.IV; MEB Yay.}

İstanbul 1979, s.571.

28 _{Erol Özbilgin, Bütün Yönleriyle Osmanlı ‘‘Adab-ı Osmaniyye’’, İz Yay., İstanbul 2002, s.127.} 29 _260/1

ve niyaz edilir. “tevki‘-i refi‘-i hümâyûn vâsıl olıcak…”30 ibaresiyle gönderilen mesajın ferman olduğu belirtilir. Fermanın gönderiliş sebebi, ferman çıkaranın arzusuna açıklandıktan sonra “fermân-ı ‘âlişânım sâdır olmuşdur buyurdumki hükm-i şerîfim vardıkda…”31 ibaresiyle fermanın çıkarıldığı gerekli emir verilir. Söylenmesi ve yapılması istenen şey açıklanır, fermanda istenilen şeyin yerine getirilmesi ve muvaffakiyeti için dua edilir ayrıca fermanın tarihi ve gönderildiği yer belirtilir32.

Divân-ı Hümayuna gelen şikayetler üzerine sorumlu kişilere yapılan yanlışlığın düzeltilmesi için fermanlar gönderilmiştir. Bu fermanlarda “südde-i sa‘âdetime ‘arz gönderüb”33 diyerek yapılan şikayet dile getirilmiş ve yapılan yanlışlıkların düzeltilmesi için gerekli emir verilmiştir. Ayrıca sefere çağrı34,vergi düzenlemeleri35, görevlendirme36, yol güvenliği37 gibi çeşitli konularda fermanlar gönderilmiştir.

b- Beratlar

Arapça asıllı bir kelime olup, rütbe, makam ve imtiyaz fermanı gibi anlamlar ifade eder38. Bir tarih terimi olarak berât, Bir göreve atama, maaş bağlanması, rütbe, unvan, dirlik verilmesi, vergi bağışıklığı ya da herhangi bir ayrıcalık tanınması, maden işletmek, tuz çıkarılması ve tekeli; para basımı ve tedavülü, gümrük ve kapanlar; sabun, hububat, mum, pirinç, susam gibi zorunlu ihtiyaç maddeleri inhisar ve iltizamları verilmesi padişahın genel olarak berat-ı hümayun ( ya da berat-ı şerife, biti, nişan, nişan- şerif, hüküm) denilen tuğralı ruhsat belgesi, ile mümkün olurdu.39

Beratlarda verilen hizmetin adı, mahalli, maaşı ve geliri, verilen kişinin ismi, ne için verildiği ve kendisinden ne istenildiği belirtilirdi. Kime berat verilirse ondan berat resmi adında bir vergi alınırdı40. Osmanlı diplomatikasında daha ziyade üstten alta

30 _265/1 31 _271/1 32 _{267/2; 277/1; 283/1; 294/2.} 33 _263/1 34 _{276/1; 276/2;289/1; 290/1.} 35 _{260/1; 261/2; 274/1; 272/2.} 36 _267/2. 37 _271/1.

38 _{Devellioğlu, age, s.85; M.Naci, age, s.157; İ.Hakkı Uzunçarşılı, “Berat”, İA, C.II, MEB Yay., İstanbul}

1979, s. 523.

39 _{Özbilgin, age, s.130-131.} 40 _{Uzunçarşılı, Berat, s.523.}

veya aynı makamlar arası yazılan ve resmi bir konuyu ihtiva eden belgelere tezkire adı verilmekteydi41.

Berâtlar, tîmâr, iltizâm, muâfiyet, mukâtaa, mâlikâne, imtiyâz berâtları; beylerbeyilik, nişancılık, defterdarlık, vezirlik gibi memuriyetlerin berâtları; imâmet, hitâbet, ferâşet ve tabâbete mezuniyeti hâvi berâtlar gibi konularına göre isimlendirilirler42.

Timâr berâtlarında, timâr sahibinin hüviyeti belirtildikten sonra tîmâr olarak verilen yerin sancak, kaza ve köyü, tîmârın nev’i, ne suretle verildiği, yeniden, mahlûlden, yahut da birinin üzerinden alınarak mı verildiği, yıllık hâsılât miktarı belirtilir ve berâtın bir hizmet karşılığı olarak verildiği yazılırdı43.

Beratlarda, cami ve mescitlere imam, müezzin, hatib, kıraatcı44, gibi görevlilerin yanı sıra vakıflara mütevelli, nazır45 gibi görevliler de görevlendirilirdi. Ayrıca sefere çağrı için ve firar eden askerlerin yakalanması için de beratlar

gönderilmiştir46.

Bir göreve atama, maaş bağlanması, rütbe, unvan, dirlik verilmesi, vergi bağışıklığı ya da herhangi bir ayrıcalık tanınması, maden işletmek, tuz çıkarılması ve tekeli; para basımı ve tedavülü, gümrük ve kapanlar; sabun, hububat, mum, pirinç, susam gibi zorunlu ihtiyaç maddeleri inhisar ve iltizamları verilmesi padişahın genel olarak berat-ı hümayun (ya da berat-ı şerife, biti, nişan, nişan- şerif, hüküm) denilen tuğralı ruhsat belgesi, ile mümkün olurdu47. Padişahlar değiştikçe, bütün beratlar değiştirilerek, yeni padişahın tuğrası ile yeni beratlar verilirdi48.

41 _{Pakalın, age,C.III, s.491.} 42 _{Uzunçarşılı, Berat, s.523.} 43 _{274/2; 282/1; 293/1.} 44 _{266/4; 268/3; 292/1;286/3.} 45 _{273/3; 277/2;284/2.} 46 _{269/2; 288/1.} 47 _{Özbilgin,age, s.130-131.} 48 _{Uzunçarşılı, Berat, s.524.}

c- Buyuruldular

Buyruldular sadrazamlar tarafından bazı konuları kadılara hatırlatmak için gönderdikleri yazılı emirlerine denir. “Küçük bir makamdan büyük bir makama ve yahut bir şahıs tarafından resmi bir makama sunulan kâğıt üzerine o makam sahibi tarafından emir mahiyetinde yazılan yazı hakkında kullanılır bir tabirdir”49. Bunları sadrazamdan başka vezir, kaptan-ı derya, beylerbeyi ve kazasker gibi devlet erkânı da gönderebiliyordu.

Osmanlı diplomatikasında daha ziyade üstten alta veya aynı makamlar arası yazılan ve resmi bir konuyu ihtiva eden belgelere tezkire adı verilmekteydi50. Bunlar tezkereciler tarafından kaleme alınırdı. Bu kimseler elinde beratı olan kimseye berata dayanarak o kişiye tezkire verirlerdi, işte bu tezkire berat ile birlikte sicile kaydedilirdi. Belgelerde, firar eden askerlerin yakalanması51, Suğla hassının düzenlenmesi52, vergi tahsili53 ve eşkıyaların yakalanması ile ilgili buyuruldular bulunmaktadır54.