Başka Ülkelerde Üniversite Üst Yönetim

Bu başlık altında, ülkemizdeki durum ile karşılaştırma yapabilmek amaçlı olarak, yükseköğretim kurumlarının yönetimi aktarılmaya çalışılacaktır. Burada özellikle, içine katılmak istediğimiz AB ülkeleri üzerinde durulacaktır. ABD ve Japonya, başat ülkeler olduğundan onlardan da söz edilecektir9.

4.4.1. Rektörlerin Belirlenmesi

İskoçya Üniversitelerinde rektör, üniversite dışından, kayıtlı tüm öğrencilerin oyları ile, üç yıllık bir süre için seçilmektedir. Rektörün görevi çok kısıtlı olup, başlıca görevi Üst Kurula başkanlık etmektir. Yetkili yönetici, Üst Kurul tarafından seçilen "Başkan" dır. İngiltere'de yetkili yönetici, Konsey tarafından, üniversite dışından atanan "Vice- Chancellor" dur.

Cambridge ve Oxford'da üniversite yöneticisi, geleneksel olarak üniversiteyi oluşturan kolejlerin yöneticileri arasından, en kıdemli profesörlerin oluşturduğu Regent House tarafından seçilir.

ABD'de üniversite yöneticisi (President ya da Chancellor), ister devlet üniversitelerinde, ister özel üniversitelerde olsun, her zaman mütevelli heyetler tarafından, büyük çoğunlukla üniversite dışından atanır. Mütevelli Heyet, sınırlı sayıda üniversitenin profesörüne de yer verilen bir "Aday Arama Komisyonu" oluşturur.

İngiltere ve ABD üniversitelerinde, yetkilerle donatılmış yöneticilerin (President, Vice-Chancellor, Principal) öğretim üyeleri tarafından seçilmesine hiç rastlanmamıştır.

Almanya'da, 196O'lı yıllara kadar, birer ya da ikişer yıllık sürelerle göreve getirilen yöneticilere rektör denilmekteydi. Birçok üniversitede bu unvan Prasident ile değiştirilmiştir. Bu ülkede üniversitenin yönetici adayı, öğretim üyeleri, öğrenciler, asistan ve idarî personel temsilcilerinden oluşan küçük bir heyet tarafından seçilir ve onay ve atama için Eyalet Eğitim Bakanına sunulur. Seçilen aday, Eyalet Eğitim Bakanı tarafından atanarak, göreve başlar. Trier Üniversitesi'nde yönetici olan Prasident, 18'i öğretim üyesi, 7 si öğrenci, 7 si asistan ve 3 ü idarî personelden oluşan 35 kişilik bir konsey tarafından 6 yıl için seçilir. Almanya'da her üniversiteye Eyalet Eğitim Bakanı bir Kanzler atar. Kanzler, üniversite bütçesini üniversitenin bölümlerine dağıtır, denetler. Bir profesör kadrosu boşaldığında, bu kadro Almanya sathında duyurulur. Daha sonra, üniversite organlarının seçtiği üç aday, Kanzler aracılığı ile, Eğitim Bakanının onayına sunulur. Bakan, adayları beğenmez ise, yeni adaylar isteyebilir.

Kıta Avrupası ülkelerinde üniversitelerin hemen hepsinde rektör (doğruya yönelten yönetici), prasident dışında, doğrudan Eğitim Bakanınca atanan Kanzler eşdeğerinde ve genellikle yönetim ve malî konulardan sorumlu bir yönetici bulunur. İsveç ve Norveç'de Üniversitetsdirektor Bakanlar Kurulunca atanır. Fransa'da üniversitelerin şansölyesi olan

9 Bu konuda şu kaynaklardan yararlanılmıştır: " 1 - TÜSİAD, Türkiye'de ve Dünyada Yükseköğretim,Bilim ve

Teknoloji, Haziran 1994", "2.Kemal Gürüz, Dünyada ve Türkiye'de Yükseköğretim : Tarihçe ve Bugünkü Sevk ve İdare Sistemleri, ÖSYM Yayını, 2001-42", "Dünya Bankası Yükseköğretim ve Toplum Çalışma Grubu, Gelişmekte Olan Ülkelerde Yüksek Öğrenim: Sorunlar ve Çözüm Umutları,, ABD, Şubat 2000", "İhsan Doğramacı, Günümüzde Rektör Seçimi ve Atama Krizi: Türkiye'de ve Dünyada Yükseköğretim Yönetimine Bir Bakış, Ankara, Eylül 2000".

rekteur de l'academie, Eğitim Bakanı tarafından; Japonya'da ise Jinkyokucho, Eğitim, Bilim ve Kültür Bakanı, Vali ya da Belediye Başkanınca atanır.

Üniversitelerin toplumsal denetimi, bakanlıklar, YÖK gibi merkezî ya da mütevelli heyetler gibi yönetim kurulu niteliğindeki ara kuruluşlar aracılığı ile yapılmaktadır.

4.4.2. Yetki Paylaşımı

Rektör ya da üniversite yöneticisinin yetkileri, çeşitli ülkelerde farklılıklar göstermektedir. Doğrudan ve dışardan atanan üniversite yöneticisinin, ABD ve İngiltere'de olduğu gibi, geniş yetkileri vardır. Türkiye'de de, 2547 Sayılı Yasadan bu yana, atama yada seçim/atama karması ile görevlendirilen rektörlerin geniş yetkileri bulunmaktadır.

Almanya'da olduğu gibi öğretim üyeleri, öğrenci ve idari personel temsilcilerinden oluşan seçim kurulu tarafından aday gösterilen yöneticilerin yetkileri sınırlıdır. İdarî ve malî konularda yetkili, Bakanlık tarafından atanan Kanzler ya da eşdeğeri yöneticidir. Akademik konularda ise yetki, üniversiteyi oluşturan fakülte ve bölümlerdedir. Bu ülkelerde üniversite başkanı ya da rektörü, senatonun bir üyesidir ve örneğin Almanya'da bir öğrenci, senato başkanlığına ya da üniversite başkanlığına seçilebilmektedir.

Merkezî ya da üst yönetim kurulu niteliğindeki ara kuruluşların varlığı olsun, üniversite yöneticisinin atama ile gelmesi ya da profesör ve doçent atamaları olsun, izlenen yöntemler ülkeden ülkeye değişmektedir. Bütün usul ve yönetim sistemlerinin temeli, üniversitenin topluma karşı sorumlu olduğu ve çalışmaları ile topluma hesap verme zorunluluğunun bulunduğu ilkesine dayanmaktadır.

İleri, özgür ve demokratik ülkelerdeki demokratik üniversite kavramı, belirli koşullarla görevlendirilen, saygın kişilerin oluşturduğu öğretim üyeleri topluluğunun dokunulmazlığının ötesinde, üniversiteyi, öğrencisi, yönetsel ve teknik personeli ve kuşkusuz ki öğretim üyesi ile bir bütün olarak değerlendiren, çalışmalarının, kendisi dışındaki bir organ tarafından değerlendirilmesini ve denetlenmesini esas anlayış ve uygulamadır.]

4.4.3. Kurullar veya Atama

Başka ülkelerdeki uygulamaları kabaca modelleştirecek olur isek, üniversite yönetim modelleri esas itibariyle iki tanedir. Biri kolegyal (meslektaşça yönetim) modeldir. Bunda öğretim üyelerinin seçtiği kurullar (senato, yönetim kurulları) karar organıdır ve bu kurulların seçtiği yöneticiler (rektör, dekanlar vs.) kurumların temsilcisi ve kurulların verdiği kararların uygulayıcısıdır. Diğeri olan müteşebbis yönetim modelinde yöneticiler (rektör, dekanlar...) ya atanır ya da mütevelli heyeti gibi küçük heyetlerce seçilir ve üniversiteyi yönetir. Bu modelde seçilmiş kurullar daha ziyade yöneticilere danışma organı veya yardımcı olarak işlev görür.

Türkiye'de YÖK'ten önce, devlet üniversitelerinin çoğunluğu 1750 sayılı yasa ile kolegyal sistemle, ODTÜ gibi istisnalar müteşebbis model ile yönetilmekte idi..

Türkiye'de YÖK yasası ile kurulan, yöneticilere verdiği yetkilerle, daha çok müteşebbis modele yakındır. Ancak Yüksek Öğretim Kurulunda büyük yetkiler toplandığı için, müteşebbis modele de uymamaktadır. Rektörler genellikle müteşebbis yönetim modeline taraftardır ve kolegyal modele muhaliftir (bk. ÇEÇÜ). Üniversitelerin 1980 yılında üniversitelere kaydedilecek öğrenci sayısını azaltması, kolegyal sistemde üniversite yönetimlerinin sorumsuz davrandığına ve eğitim plânlamasına uyum göstermediğine kanıt olarak öne sürülmüştür (ÇEÇÜ, 20.s.).

Burada Yüksek Öğretim Kurumunun olmadığı, gerekli eşgüdümü üniversiteler arası kurulun yaptığı bir çerçeve düşülmektedir.

4.4.4. Seçim İlke(siz)liği

Bu açıdan, rektörlerin öğretim üyelerince ve idarî personelce, öğretim üyelerinden doğrudan seçilmesi savunulmalıdır. Dekanların, bölüm başkanlarının, enstitü müdürlerinin öğretim üyelerince seçilmesi savunulmalıdır. Rektörler, dekanlar, bölüm başkanları

senatonun, fakülte yönetim kurullarının, bölüm kurullarının kararlanın uygular. Fakülte yönetim kurulları fakülte kurullarına karşı sorumlu olur. Bu seçimleri üniversite dışından ne cumhurbaşkanının ne de başka bir üst makamın denetlemesine, onayına tabi tutmağa gerek yoktur.

Seçimle göreve gelen yöneticilerin seçmenlere borçlu olacağı ve kurum içi ilişkilerin seçimlerde nahoş hâle geldiği tenkitlerinin tutarlığı yoktur. Atanan yöneticiler de atayanlara borçlu kalır. Borçlu davranmayı azaltabilecek bir tedbir, ikinci defa seçilmeme kuralı koymak olabilir.

Senato toplantılarına ve Fakülte Kurulu toplantılarına öğrencilerin seçtiği birer öğrenci temsilcisinin oy hakkı olmayan ama söz hakkı olan gözlemci olarak katılması ilke olarak savunulmalıdır.

Meslekten kütüphaneci olan üniversite kütüphane müdürünün en azından senatonun tabiî üyesi olması gerekir.

Üniversite ve fakülte düzeyinde kurulların ve yöneticilerin görev süresi, seçimlerin nasıl yapılacağı, toplantılarda nisap ilkeleri, toplanma sıklığı gibi ayrıntılar üniversitelerin inisiyatifine bırakılmalıdır. Üniversitelerin genel demokratik umdeler çerçevesinde farklı yönetim şekilleri oluşturmasına, tecrübe birikimi ile sistemlerini ıslah etmesine, mükemmelleştirmesine fırsat verilmelidir.

Burada önerilen idarî özerkliğin üniversite sisteminin akademik standartlarını etkilememesi gerekir. Lisans üstü programlarının zaafları; doktora, doçentlik ve profesörlük jürilerinin oluşumunda ve jüri için etkileşmelerde gözlenen olumsuzluklar, ne merkeziyetçi idarî yapı ile ne de özerk idarî yapı ile giderilebilir. Bu sorunları "bilim insanı yetiştirme" sorunu olarak ele almak gerekir.