Büyü, Fal ve Kehanet

Eski çağ toplumlarının hemen hepsinde büyü ve sihir gibi uygulamalar dinin unsurlarından sayılmaktaydı.273 _{Bu yüzden Sümer toplumunda büyü ve fal uygulamaları} çok yaygın bir şekilde, başta hastalıktan uzaklaşıp şifaya kavuşma, olumsuz durumlardan kurtulma, başkaları üzerinde istenilen bir durumu meydana getirme, düşmanın saldırılarını etkisizleştirme, düşmanlara karşı galip gelme ve tanrıların dikkatini çekme, zararlı hayvanların saldırılarından korunma gibi amaçlarla olmak üzere hemen hemen her konuda yapılmaktaydı. Bütün bunlardan yola çıkarak, fal, büyü ve kehanetin, astronomi, tıp ve dini inançlarla yakın bir ilişki içerisine girdiğini

269 _{Landsberger, “Sümerlerin Kültür Sahasındaki Başarıları”, s. 144.} 270 _{Schmökel, “Sumer Dini II”, s. 373.}

271 _{Kramer, Sümerler, s. 187.} 272 _{Köroğlu, a.g.e., s. 67.} 273 _{Mutlu, a.g.e., s. 15.}

söylememiz mümkündür. Sümerlerin, hastalığın kaynağı konusundaki görüşlerinden dolayı tıp ve büyü birbiriyle iç içe girmiştir. Fal, büyü ve kehanet, Sümer dininde o kadar önemli bir yer tutmaktaydı ki, tapınaklarda bu konulara mahsus vazifeleri olan rahipler bulunmaktaydı. Mezopotamya’da fal, büyü ve kehanet uygulamalarını genel olarak iki kısımda irdeleyebiliriz. Bunlardan ilki, korkulardan emin olup zayıflıkları gidermek. Đkincisi ise diğerlerine göre üstün olup onları hakimeyet altına alabilmek. Sümer toplumunun karmaşık yapısı, tanrı, ifrit ve cinler gibi insanüstü varlıklar hakkındaki inanış ve düşünceler, bölgede bu uygulamaların artarak devam etmesine neden olmuştur.

Sümerlerde büyü ak büyü ve bağı (kara büyü) olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Toplum hayatında kasten kara büyü yapılması büyük bir kötülük olarak görülür ve hoş karşılanmazdı. Kişiye yapılan bağı ancak rahiplerin denetimi altındaki kehanetlerle öğrenilebilirdi. Eğer kehanetler sonucu böyle bir büyünün varlığı tespit edilmişse bu büyüyü bozmak için ak büyü yapılırdı. Bununla birlikte bağıdan, kötü ifritlerin ve cinlerin saldırılarından korunmak için bazı büyü metinlerinin yazılı olduğu tabletleri taşıma, evin belli noktalarına koyma geleneği de bulunmaktaydı. Ayrıca çeşitli tılsımların bulunduğu nesneler ve heykeller hastalara ve doğum yapan kadınların yanlarına da konulurdu.274

Sümerlere ait büyü metinleri genel olarak dört gruba ayrılabilir. Bunların ilkinde büyücü kötü ifritleri hedef aldıktan sonra kendisini ak büyüyle ilişkilendirilmiş tanrıların bir temsilcisi olduğunu belirtir ve “Gökyüzünün davetine kulak verin! Yer altı dünyasının davetine kulak verin!” cümleleriyle büyüyü bitirirdi. Đkinci gruba ait büyüler genel olarak insanları kötü ifritlerin saldırılarından korumak için yapılırdı. Burada kötü cinler tasvir edilir ve hemen arkasından kovulurdu. Üçüncü tür büyüler ise “Enki- Marduk büyüleri” diye geçmektedir. Bu büyülerde ilk önce ifritlerin yapmış olduğu kötülükler ayrıntılı bir şekilde anlatılır. Marduk bu kötülüğü yok etmek için babası Enki’nin öğütlerini ister ve Enki “Bilmediğin ne var oğul, ben senin bilmediklerine ne ekleyebilirim ki? Benim bildiklerim senin bildiklerindir” derdi. Bundan sonra ise Marduk’a yapılması gerekenleri ve söylenmesi lazım olan cümleleri öğretir. Son büyü biçimi ise ak büyü tanrılarına yönelik olmayıp nesnelere yönelik cümlelerin bulunduğu

274 _{Black, Green, a.g.e., s. 55-56.}

büyülerdir. Burada kişiye yapılan büyüler basit bir nesneye aktarılırdı. Ayrıca bazen ateşle yakılarak büyü etkisiz hale getirilirdi.275

Büyü için bazı malzemeler kullanılmaktaydı. Dinsel temizlik maksadıyla su, içki, çeşitli merhemler, asfalt, sedir çubuğu, tamarisk dalı, meşale, tütsü kabı, çeşitli müzik aletleri, bakır, büyü ipleri, muskalar, tanrı ve cin tasvirlerinin bulunduğu levhalar, insan ve hayvan figürlerinin yer aldığı amuletler, bunlardan bazılarıydı. Bu malzemelerden asfalt ve alçı hastanın evinin kapısını sıvamakta, su yatağın etrafına serpmekte kullanılmaktaydı. Amuletler kötülüklerden korunmak için taşınır veya evin herhangi bir yerine konulurdu. Tanrıların bile muska taşıdığı düşünüldüğü için bu tip nesneleri taşımak oldukça önemliydi.276

Şuan için üzerinde büyü sözleri yazılı yaklaşık altmış tablet gün yüzüne çıkartılmıştır. Her ne kadar büyüyle ilgili uygulamalar Mezopotamya’ya has bir durum olmasa da buradaki ilgi, diğer bölgelere nazaran oldukça fazlaydı. Đlk dönemlerde tedavi, büyüyle ilişkilendirilmiş, bilimsel tıbba yönelen insanların bu adımları prestij kaybı olarak yorumlanmıştır.277 Büyü, Sümer inançlarına göre sadece insanlar tarafından uygulanmazdı. Tanrılar da birbirleriyle ve evrenle alakalı konularda büyüye başvurabilirdi. Nitekim Enki, büyünün efendisi sayılmış ve kendisiyle alakalı birçok metinde büyüsel uygulamalarından bahsedilmiştir.278 Ayrıca Enki’nin büyü konusundaki hüneri diğer konulardaki maharetlerine nazaran daha çok ön plana çıkartılmıştır. Büyü alanında sahip olduğu derin bilgi nedeniyle ruhları kontrol altına alabiliyor, gizemli ifadeleri ve ritüelleri bu amaçla kullanabiliyordu. Bu yüzden ele geçirilen büyü metinlerinde Enki’nin adı sıklıkla geçmektedir. Nitekim cinler ve ifritler tarafından yakalanıp işkence çektirilen bir adam Marduk’a yalvarmış, oda babası Enki’nin yanına giderek bu kötü durumun yok edilmesini istemiştir. Đfritlerin ve kötü cinlerin saldırılarına karşı sıkça okunan bu büyü metninde olayın devamı anlatılmaktadır.

275 _{Black, Green, a.g.e., s. 57.}

276 _{Muazzez Đlmiye Çığ, Ortadoğu Uygarlık Mirası-2, Đstanbul 2010, s. 202.} 277 _{Kramer, Sümerlerin Kurnaz Tanrısı Enki, s. 218.}

278 _{Tanrısal güce sahip olan aşkın bir varlığa büyü uygulamalarının atfedilmesi, Sümerlerin tanrı}

anlayışlarını göstermesi bakımından oldukça düşündürücüdür. Bu durum tanrıların, evren hareketleri ve insan davranışlarıyla girmiş oldukları değişimin ve dönüşümün bir göstergesi kabul edilebilir.

“Enki oğluna, Asarluhi’ye yanıt verdi: “Oğul, Senin bilmediğin nedir?

Ben ona ne katabilirim ki? Asarluhi, Senin bilmediğin nedir?

Ben ona ne katabilirim ki? Ben ne biliyorsam Sen de biliyorsun!

Git oğlum, Asarluhi.”

“Yüce anzam-kabından su al. Dök onu.

Ilgın ve maştakal-bitkisini onun özüne kat. Bu adamın üstüne serp onu.

Buhurdanlık ve meşale: Alıp ona götür.”

“Adamın gövdesindeki nam-tar Akıcı bir şey gibi çıkıp gidecek ondan!”

“Göğün kahramanının koca davulu, Dehşet verici kükreyişi

Sesinin erdiği yerdeki kötü olan her şeyi silip süpürür: Güven ona.

Bırak savunsun seni! Göğün kahramanının koca davulu,

Dehşet verici parlaklığıyla Bırak destek olsun sana!” “Gaddar cin ve gaddar gaspçı:

Dışarı çık!

Kötü ruh ve kötü başbelası: Çık git!

Gaddar tanrı ve sinsice dolaşan kötü kiş: Defol!

Kötücül ağız ve fenalık biçimleyen tükürük: Geç git!

Dimme ve Dima, Adama musallat olan

Yok ol!

Istırap ve acı, hastalık, migren adamı saran: Dağılın!

Bütün yüce tanrılar sizi lanetler: Çekin gidin!”279

Sümer anlayışında gökte meydana gelen semavi olaylar, kraliyette meydana gelecek olağanüstü durumları haber vermekteydi. Bu yüzden astronominin, yeryüzündeki faaliyetlere tesiri oldukça büyüktür. En büyük kehanet kaynağı gökyüzü olsa da, farklı bazı yöntemlerle de kehanette bulunulabilir ve fal için araç olarak kullanılabilirdi. Đnsan vücudunun yapısına ve şekline bakarak o kişinin kehanetini tespit etmek mümkündü. Günümüzde avuç içine bakılarak yapılan el falı bunun bir yansıması olabilir. Yağla su karıştırılarak, ondaki bazı şekillere göre yapılan kehanetler de bulunmaktaydı. Fakat kurban edilen hayvanın karaciğer ve bağırsakları vasıtasıyla yapılan kehanetler en fazla kullanılan yöntemdir.280

Karaciğer falı sadece Sümerler’e ait fal bakma yöntemi değildi. Sonraki dönemlerde Hititler ve Estrükler’de de uygulandığı tespit edilmiştir.281 Hayvanların karaciğerleri hayat merkezi kabul edilmiş ve tanrıların amaç ve fikirlerini bir ayna gibi yansıttığı düşünülmüştür. Bu kehanette bulunabilmek için lekesiz bir hayvanı günün belirli vakitlerine göre farklılıklar arz eden ayin ve merasimlerle kurban ederek karaciğerini usulünce çıkarmak gerekiyordu. Genellikle koyun olarak seçilen bu kurbanın karaciğeri çıkartıldıktan sonra tanrıyı tasvir eden heykelin önüne çeşitli sunular sunulur ve burada bulunan mangal rahip tarafından karıştırılarak, “Senin falan kulun, sabahın bu ilk vakitlerinde sana bu kurbanı takdim ediyor, o senin tanrısal huzurunda bulunuyor, azası tam, vücudu sağlam bu semiz koyun yüzünden sana hoş

279 _{Kramer, Sümerlerin Kurnaz Tanrısı Enki, s. 211, 226-227.} 280 _{Tansuğ, Đnanlı, a.g.m., s. 560.}

281 _{Ayrıntılı bilgi için bkz. Murat Orhun, “Hititler’de Karaciğer Falı, Kuş Uçuşu Falı ve Bunların}

görünsün!...” denilirdi. Daha sonra rahip karaciğeri önüne alarak, onda ki bazı lekelere bakıp kehanette bulunurdu.282

Saydığımız bütün kehanetlerin yanında benomensi adı verilen, tütsüden yükselen dumanın hareketine göre yapılan ve nekromensi denilen ölü ruhlarını çağırma yöntemiyle yapılan çeşitli kehanet türleri bulunmaktaydı. Fakat nekromensi, Sümerler tarafından oldukça tehlikeli kabul edilmiştir.283

Kehanette bulunma ve olacakları önceden bildirme konusunda Sümerlerin rüyalara vermiş olduğu önem oldukça büyüktü.284 _{Rüyalar, tanrıların iletişime geçtiği} bir yol olarak kabul edilmiş ve görülen bu rüyalar tanrıların haberleri, uyarıları ve gelecekten gelen bilgiler olarak düşünülmüştür. Rüyalara verilen değerin en önemli göstergesi Gılgamış tabletlerinin hem Sümer hem de Akad versiyonlarında bulunan rüyalarla ilgili bölümlerdir. Burada Gılgamış, Umma’lıların Lagaş sitesinin üzerine yürümeleri üzerine tanrı Ningirsu’dan nasıl bir güzergah takip etmesi gerektiğini öğrenmek amacıyla Eninnu tapınağında bulunan kutsal yatağa yattığı, rüyasında Ningirsu’nun başucuna gelerek güneş tanrısı Utu’nun kendisinin yanında olduğunu, Gılgamış’ı büyük bir zaferin beklediğini söylediği anlatılır.285

Krallar, rüyaları gelecekten haber veren önemli bilgiler olarak kabul etmekteydi. Ayrıca bu rüyalar tanrıların kendilerine vermiş olduğu emirleri ileten birer araçtı. Nitekim Gudea’nın Eninnu tapınağının yapımına başlaması, tanrı Ningirsu’nun bir rüya vasıtasıyla bu emrini ona bildirmesiyle olmuştur. Gudea bu rüyasında başında tanrısal bir taç bulunan, imdugud adı verilen aslan başlı kartalın kanatları takılı, vücudunun altı büyük bir sel dalgası olan, her iki tarafında aslanların bulunduğu muazzam irilikte bir adamın, kendisi için bir tapınak inşa etmesini istediğini görür. Gudea bu sözleri kavrayamaz. Gün ışır ve rüyasının bu kısmında altın bir kalemi tutup, gökyüzündeki yıldızların konumlarının çizildiği bir tableti inceleyen kadını görür. Daha sonra lacivert taşından bir tablette bulunan ev planını inceleyen bir kahraman ortaya çıkar. Gudea’nın önünde bulunan tuğla kalıbının içerisine ise tuğlalar yerleştirilir. Orada bulunan bir eşekte sabırsızca yeri eşelemektedir. Gudea daha sonra tanrıça Nanşe’nin yanına giderek bu gördüklerinin tabirini öğrenir. Rüyasında ilk gördüğü devasa adam Ningirsu’dur, ışıyan güneş ise Gudea’nın kişsel tanrısı Ningişzida’dır. Kadın ise, kutsal

282 _{Günaltay, a.g.e., s. 491.} 283 _{Black, Green, a.g.e., s. 126.} 284 _{Crawford, a.g.e., s. 32.} 285 _{Günaltay, a.g.e., s. 493.}

yıldızlara göre Gudea’yı yönlendirecek olan tanrıça Nidaba’dır. Kahraman ise, tapınağın planını çizen mimar tanrı Nindub, tuğla kalıbı tapınağın tuğlaları ve sabırsızca yeri eşeleyen eşek te tapınağın yapımı konusunda sabırsızlanan Gudea’dır. Bu tabirden sonra Nanşe, Gudea’ya bazı nasihatlerde bulunur ve bu şekilde Gudea uykusundan uyanır. Tanrılara kurbanlar sunup, merasimler düzenleyerek Eninnu tapınağının yapımına başlar.286