Bütünleşme Biçimleri

Balassa, 1961 yılında yaptığı çalışmada iktisadi bütünleşmeyi 5 aşamalı olarak sınıflandırmıştır.75 Balassa’ya göre bu aşamalar sırasıyla, serbest ticaret anlaşması, gümrük birliği, ortak pazar, iktisadi birlik ve tam iktisadi bütünleşmedir. İktisadi bütünleşme biçimleri ve nitelikleri Tablo 6’da verilmiştir.

Tablo 6: İktisadi Bütünleşme Biçimleri ve Nitelikleri Bütünleşme Türü Kısıtlamaların Kaldırılması (Kota ve Gümrük) Ortak Gümrük Sistemi Üretim Faktörlerinin Serbest Dolaşımı Ortak Kurum ve Politikalar Serbest Ticaret Bölgesi + - - - Gümrük Birliği + + - - Ortak Pazar + + + - Ekonomik Birlik + + + +

Kaynak: Hasan Sabır, “Gelişmekte Olan Ülkeler Arasında Ekonomik Entegrasyon: Mercosur

Örneği”, Dış Ticaret Dergisi, (Temmuz) 2002. http://www.foreigntrade.gov.tr/ead/DTDERGI/ temmuz2002/gelismekte.htm, erişim: 27.11.2006.

Bayraktutan, ekonomik bütünleşme biçimlerini aşağıdaki başlıklar altında sınıflandırmayı tercih etmiştir76:

Tercihli tarife anlaşmalarında, bütünleşmeye taraf ülkelere, taraf olmayanlara göre daha düşük tarife uygulanmaktadır.

Serbest ticaret alanlarında, taraf ülkeler arasında tarifeler kaldırılırken, katılımcı ülkeler üçüncü ülkelere karşı kendi tarifelerini uygulamaktadır.

Gümrük birliklerinde, taraf ülkeler arasında tarifeler kaldırılırken, katılımcı ülkeler taraf olmayan ülkelere karşı ortak tarife uygulamaktadır.

Ortak pazarda, bütünleşmeye taraf ülkeler arasında tarifelerin kaldırılması yanında, emek, sermaye gibi üretim faktörlerinin hareketlerine yönelik sınırlamalar kaldırılmaktadır.

74 _{Yusuf Bayraktutan, Global Ekonomide Bütünleşme Trendleri Bölgeselleşme ve Küreselleşme,}

Ankara: Nobel Yay., 2006, s. 11.

75 _{Bela Balassa, The Theory of Economic Integration, Homewood, IL: R. D. Irwin, 1961, p. 2.} 76 _{Y. Bayraktutan, a.g.e., ss. 11-24.}

Ekonomik birlik, ulusal ekonomi politikalarının bütünleştirildiği ekonomik bütünleşme biçimidir.

Parasal birliklerde, taraf ülkeler arasında ortak para-kur politikaları ve ortak para birimi uygulanabilmektedir.

Ekonomik ve parasal birliklerde, ekonomik ve parasal birliklerin özelliklerini haiz ekonomik bütünleşme biçimidir.

Tam ekonomik bütünleşmede, tüm iktisadi politikaların taraf ülkeler arasında oluşturulmuş uluslar üstü kurumlar aracılığıyla uygulamaya konulduğu ekonomik bütünleşme biçimidir.

Serbest ticaret bölgelerinde, bütünleşmeye taraf ülkeler arasındaki tarifeler veya tarife dışı ticaret engelleri kaldırılır. Serbest ticaret bölgelerinde, mal ticareti için bölge içinde bütünleşmiş bir piyasa oluşturulmuştur, fakat üretim faktörleri taraf ülkeler arasında serbest dolaşıma sahip değildir. Ayrıca serbest ticaret bölgesinde, bütünleşmeye taraf ülkeler, taraf olmayan ülkelere karşı istediği tarifeleri uygulayabilmektedir. İngiltere önderliğinde kurulan Avrupa Serbest Ticaret Bölgesi (EFTA) ve Latin Amerika ülkeleri arasında kurulan Latin Amerika Serbest Ticaret Bölgesi (LAFTA), serbest ticaret bölgesi deneyimlerine örnek verilebilir.

Gümrük birliği, serbest ticaret anlaşmaları uygulamalarının bir adım ötesi olup bütünleşmeye taraf ülkeler, kendi aralarında tarifeleri kademeli olarak kaldırmaktadır. Ayrıca bütünleşmeye taraf ülkeler, taraf olmayan ülkelere karşı ortak bir tarife programı uygulamaktadır. Gümrük birliğinde amaç, mal ve hizmetler için daha geniş ortak bir piyasa oluşumu sağlamaktır. Viner’e göre,77 _{gümrük birliğinin}

sağlıklı bir şekilde işleyebilmesi için, gümrük gelirleri belirli bir havuzda toplanmalı ve buradan belirli kriterlere göre bütünleşmeye taraf ülkelere tahsis edilmelidir. Gümrük birliklerine örnek olarak Belçika, Hollanda ve Lüksemburg arasında, 1948 Anlaşmasına dayanılarak kurulan Benelüx Gümrük Birliği verilebilir. Benelüx Gümrük Birliği, 1960 yılından itibaren fiilen gerçekleşmiştir. Benelüx Gümrük Birliği, Avrupa Ekonomik Topluluğu’nun (AET) kuruluşu için önemli adımlardan

77 _{Jacop Viner, The Customs Union Issue, New York: Carnegie Endownment for International}

biridir. Roma Anlaşması’nda, Avrupa Ekonomik Topluluğu’nun gümrük birliği esasına dayandığı ifade edilmiştir.

Ortak pazar, gümrük birliği ile bütünleşmeye taraf ülkeler arasında oluşturulan serbest ticaret ve ortak tarife uygulamaları ile birlikte, üretim faktörlerinin bütünleşmeye taraf ülkeler arasında herhangi bir sınırlamaya maruz kalmadan serbest dolaşımına imkan sağlayan bir bütünleşme biçimidir. Avrupa Ekonomik Topluluğu, gümrük birliği sürecini tamamlayarak 1980’lerde ortak pazar niteliği kazanmıştır.

Ekonomik birlik, iktisadi bütünleşme açısından ortak pazardan bir aşama sonrasını ifade eder ve bütünleşmeye taraf ülkeler arasında iktisadi, mali ve sosyal politikaların uyumlandırılması sürecini içerir. Taraf ülkeler arasında yapıyal uyum düzenlemeleri ve makro ekonomik politikaların koordinasyonu için ulus devlet çatısının üzerinde kurumsal mekanizmalar oluşturulabilir.

Parasal birlik, ülkelerin istikrarlı bir ticaret altyapısı oluşturma çabaları ile ortaya çıkabilmektedir. Aynı para birimini kullanan veya bir endeksle para birimlerini ortak bir paraya bağlayan ülkeler arbitraj maliyetlerinden kaçınmak istemekle birlikte, ortak ve güçlü bir para kullanmanın getireceği şeffaflık ve itibarı da önemsemektedirler. Parasal birlik, yakın iktisadi ilişki içinde bulunan ülkelerin paralarını sabit kurlarla birbirine bağlaması, bütünleşmeye taraf ülkeler arasında tek para sistemine geçilmesi ve daha ileri aşamalarda uluslar üstü bir kurumsal yapı oluşturularak tek merkez bankasına geçilmesi78 şeklinde uygulanabilmektedir. Avrupa bütünleşmesinde, 1979’da Avrupa Para Birimi (ECU) ve Avrupa Para Enstitüsü oluşturulmuştur. 1990’larda Avrupa Para Enstitüsü, yerini Avrupa Merkez Bankası’na bırakmıştır. Ayrıca, Avrupa Para Birimi’nin adı, “Euro” olarak değiştirilmiştir. Euro, 1999’da kaydi para olarak işlem görmeye başlamış ve 2002’de nakdi para olarak tedavüle girmiştir.79

Ekonomik ve parasal birlik, bütünleşmeye taraf ülkeler arasında reel bütünleşme ile parasal bütünleşmenin birlikte ele alındığı bir durumdur. Avrupa

78 _{Y. Bayraktutan, a.g.e., s. 18.}

79 _{Avrupa bütünleşmesi bağlamında parasal birlik ayrıntıları için bkz. Yusuf Bayraktutan ve Y.}

bütünleşmesinde, Maastricht Anlaşması ile ulaşılan aşama, ekonomik ve parasal birliğe bir örnektir.

Bütünleşme sürecinin nihai aşaması, tam ekonomik birliktir. Tam ekonomik birlik altında taraf ülkeler arasında ülke, bölge veya milliyet esasına göre bir ayrım yapılmaz. Bütünleşmeye taraf ülkeler, tek bir çatı altında, ulus devlet yapısının üstünde kurumlar ile iktisadi, mali ve sosyal politikalarını yönetirler. Tam ekonomik birlik, siyasal bütünleşmeye geçiş öncesini hazırlayan bir bütünleşme türünü yansıtır. Avrupa Birliği, nihai organizasyon yapısı olarak siyasi bütünleşmeyi hedeflemekte, kurulduğu günden bugüne yukarıda sayılan bütünleşme süreçlerini adım adım tamamlamaktadır.80