Ağrı Alt Bölgesinde Büyüme Merkezi Niteliği Gösteren İlçeler ve Kars’ın Büyüme Kutbu Olabilirliğ

Ağrı Alt Bölgesinde bölgesel kalkınmanın sağlanabilmesi için gerekli bölgesel büyüme merkezleri, alt bölgede gelişme niteliği gösteren yerleşmeler (ilçeler) olarak değerlendirilmiştir. Büyüme merkezlerinin belirlenmesinde ilçe bazındaki alt bölge yerleşmelerinin kentleşme özellikleri, işgücünün sektörlere dağılımı, sanayi gelişimi ve sosyo-ekonomik gelişmişlik sıralamaları dikkate alınmıştır. Bu kriterlere göre yerleşmelerin sahip oldukları değerlerin yer aldığı “sıralama yöntemi”ne başvurularak, karşılaştırmalı değerlendirme ile sonuca gidilmeye çalışılmıştır. Buna göre her bir kriter için en yüksek değere sahip yerleşme ilk sırada yer almaktadır. Sıralama yönteminde kentleşme kriteri için kentleşme oranı ve kentsel nüfus

değerleri; sektörel yapı için işgücünün sektörlere dağılım oranları; sanayi gelişimi kriteri için sanayi kuruluş sayıları; sosyo-ekonomik gelişme kriteri içinse, ilçeler düzeyindeki gelişmişlik sıralaması kullanılmıştır (Tablo 5.20). Kentsel nüfusa (5000 ve üzeri nüfusu olan) sahip olmayan ilçeler bu sıralamada yer almamışlardır. Selim ilçesi 2007’de kentsel nüfusa sahip olduğundan kentleşme hızı belirlenememiş ve sıralamaya alınmamıştır. Sıralamaya girmeyen diğer ilçelerden Hamur, Susuz ve Hanak dışındaki 7 ilçenin sınır yerleşmeleri olması ise beklenen bir durumdur. Sonuçta, büyüme merkezi potansiyeli gösteren ilçeler gerek nüfus ve kentleşme yapıları, gerekse sektörel özellikleri ve sosyo-ekonomik gelişmişlik düzeyleri dikkate alınarak sıralama yöntemi üzerinden değerlendirildiğinde, aşağıdaki sonuçlar ortaya çıkmaktadır:

1. Kars Merkez ilçesi, tarih boyunca sahip olduğu önemini koruyarak, Ardahan ile Iğdır ilçelerinin il olmasından sonra da geleneksel merkezilik etkisini sürdürmüş ancak verdiği göç ile kentsel nüfus ve kentleşme oranı bakımından Ağrı Merkez ilçesinden sonra ikinci sırada yer almıştır. Sanayi kuruluş sayısı ve sanayinin sektörel payı bakımından alt bölge içinde aldığı pay Kars’ın bölge sanayindeki önemini koruduğunu göstermektedir. Hizmet sektöründen aldığı pay da bu durumu desteklemektedir. Bir sınır ili olmasına ve sınır ötesi ilişkileri kapalı olmasına rağmen, yakında tamamlanacak olan Kars-Tiflis Demiryolu Projesi ile, kapalı sınır etkisinin olumsuz etkilerinin azalacağı öngörülmektedir. Ayrıca alt bölgede doğalgaz kullanımına geçişin sağlandığı tek il olması, Kafkas Üniversite’sinin sanayiye AR- GE hizmeti sunabilecek kurumsal altyapı ve istihdam yaratma imkanlarının varlığı, bölgenin uluslar arası havaalanına ve tek demiryolu bağlantısına sahip olması Kars’ı yatırımlar için diğer yerleşmelere göre daha cazip kılmaktadır. Sosyo-ekonomik gelişmişlik sıralamasındaki yerine bakıldığında ise, Kars’ın sürükleyici ve tamamlayıcı ekonomiler için diğer ilçelere göre daha elverişli bir yatırım ortamı sağlayabileceği söylenebilir.

2. Ağrı Merkez ilçesi, kentsel nüfus bakımından alt bölgede ilk sırada yer almasına rağmen, hizmet ettiği nüfusun fazlalığına oranla düşük sanayi kuruluş sayısı ve hizmet sunumu ile sıralamada Kars Merkez’den sonra ikinci sıradadır. Sosyo ekonomik açıdan Iğdır Merkez ilçesinin altında kalmasına rağmen, tarihsel il merkezi oluşu ve sanayi gelişimi Ağrı’yı avantajlı kılmıştır. Yakında faaliyete geçecek

üniversitenin ve kurulacak OSB’nin etkisiyle, sanayi alanındaki gelişmelerin daha da hızlanacağı öngörülmektedir. İlçede var olan ulusal havaalanı da erişilebilirliği arttırdığı için önemli bir diğer avantaj olarak değerlendirilebilir. KSS’ye dayalı sanayi yapısı, barındırdığı çeşitli alt sektörlerle alt bölge için tamamlayıcı sektör ihtiyacı için önemli bir potansiyel taşımaktadır. Erzurum’dan gelen ve İran’a uzanan transit karayolu aksının sunduğu olanaklar ile gelişme daha da kolay sağlanacaktır. 3. Iğdır Merkez ise, bölgede tarla tarımının ve meyve-sebze üretiminin yapılabildiği en uygun iklim ve arazi koşullarına sahip olduğu için bölgedeki sürükleyici sektörün çekim alanındaki en önemli tamamlayıcı merkez niteliği taşımaktadır. Sanayi kuruluşu bakımından gelişmemiş olması ilçeyi Ağrı’dan sonra 3. önemli yerleşim merkezi yapmaktadır. Ancak sosyo-ekonomik gelişmişlik yapısı, Iğdır’ı Kars’tan sonra bölgede ikinci sıraya koymuştur. Alansal bakımından bölgedeki en küçük il olmasına rağmen, kentleşme eğilimlerinin dengeli oluşu, İran ile olan sınır ticareti ve bölgedeki en gelişmiş iki merkez olan Kars ve Ağrı Merkez ilçeleri arasında yer alması, iki yönlü bir gelişim imkanı sunmaktadır. İleride bölgedeki büyüme merkezi niteliği taşıyan yerleşmeler ile “yarışan merkezler” olarak rekabet ortamı yaratabilecek niteliklere sahiptir.

4. Doğubeyazıt ilçesi ise bölgede toplam ve kentsel nüfus bakımından ön plana çıkan ve sınır ticareti ve taşımacılık alanlarında en avantajlı ilçe konumundadır. Sanayi kuruluş sayısı, merkez ilçelerden sonra en fazla olmasına rağmen hizmet ettiği nüfusun fazlalığı ve sosyo-ekonomik gelişmişlik yapısı ilçenin, Iğdır Merkez ilçesinden sonra gelmesine neden olmuştur. Yüksek hizmet sektörü payı ilçeye, çevresindeki tarım ürünlerinin pazarlanacağı bir merkez niteliği kazandırmaktadır. 5. Bu ilçelerden sonra farklı alanlarda gelişme eğilimi gösteren ilçelerden Sarıkamış Kış Turizm Merkezi, Patnos ve Göle ise tarım ve hayvancılığa dayalı üretim ve sektörel yapılarıyla öncelikli olarak “kırsal merkez” niteliği taşımaktadırlar. Üretime dönük yeterli altyapısı olmayan Eleşkirt ise, Ağrı Merkez ilçesine komşu oluşu, verimli tarım toprakları ve Ağrı-Erzurum arasındaki ana karayolu güzergahı üzerinde yer almasından dolayı alternatif bir diğer kırsal merkez niteliği taşımaktadır.

86

Tablo 5.20 : Ağrı Alt Bölgesinde Kentsel Yerleşmelere Yönelik Sıralama Tablosu

Sıra İlçe

Kentleşme Oranı

% İ

lçe _Nüfusu Kent İlçe

Sanayi Kuruluş Sayısı İ lçe Sanayi Sektörü % İ lçe Hizmet Sektörü % İ lçe 872 ilçe içindeki gelişmişlik sırası 1 Ağrı M. 73,2 Ağrı M. 97.839 Kars M. 491 Kars M. 4,7 Kars M. 47,8 Kars M. 189 2 Kars M. 69,7 Kars M. 76.992 Ağrı M. 318 Ağrı M. 3,8 Ağrı M. 38,6 Iğdır M. 334