piyasanın iĢlediği bu ortamda, dıĢa açık ekonomik yapı ile kalkınma süreci daha kolay gerçekleĢecektir27
.
1.1.2.Bölge Kavramı ve Bölge ÇeĢitleri
Toplumlara ait nicel ve nitel değiĢikliklerin mikro bazda incelediğimizde bir bölgenin veya yörenin refah seviyesindeki artıĢa bölgesel kalkınma denir28
.Bölgesel kalkınma kavramını anlayabilmemiz için bu kavramı oluĢturan bölge kavramını anlamamız gerekmektedir.
Sosyal bilimlerde bölge kavramının ekonomik, siyasal, sosyal, hukuki, kültürel gibi anlamları ve bu anlamlar üzerinden geliĢen farklı tartıĢmalar vardır. Bölge ekonomik, toplumsal, siyasal, yönetsel mekânsal ve teknik temellere göre farklı tanımlanabilmektedir29
.
Latince “regio” yani çevre-alan kelimsinden türeyen bölge kavramı sınırları güç çizilebilen bir kavramdır. Bu çerçevede coğrafik, kültürel, etnik, kentsel ve yönetsel baĢlıca ölçütler vardır. Buna göre homojenlik kriterine göre bölge kavramı tanımlanırsa; coğrafi bölgeler (kıyı bölgeleri, dağlık bölgeler vb.), kültürel bölgeler (dil, din vb.), tarihsel bölgeler ve yerleĢim yoğunluklarına göre bölgeler tanımlanırken ekonomik yapılanmalar ve ortak çıkarlar faktörüne göre tanımlanırsa; belirli sektörün hakim olduğu bölgeler (Tarım, sanayi, turizm vb.), komĢu devletle komĢu olan bölgeler, transit bölgeler, ortak yerleĢim alanının ekonomik yapısından etkilenen bölgeler (Akdeniz Ülkeleri, Baltık Ülkeleri vb.) tanımlanabilir30
.
Ekonomik açıdan değerlendirildiğinde bölge ne kent kadar küçük ne de ülke kadar büyük bir yer anlaĢılmaktadır. En genel anlamıyla ülkeden küçük kentten büyük, yan yana gelmiĢ birimlerin mekânsal bütünlüğü olan, ulus devletin denetiminde sınırları çizili yerlerdir.
27 DOLUN ve ATĠK (2006) , s.10.
28 Hüseyin ÇEKEN (2008), “Turizmin Bölgesel Kalkınmaya Etkisi Üzerine Teorik Bir ÇalıĢma”, Afyon Kocatepe Üniversitesi ĠĠBF Dergisi, Cilt: X, Sayı: II, s.296.
29Hülya KENDĠR ÖZDĠNÇ (2007), “Neoliberal Politikalar ve Bölge Yönetimi Sorunu: Türkiye Deneyimi”, BasılmamıĢ Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, s.10.
30
12
Bölge kavramı genel olarak ekonomik yapı açısından bölgeler ve ekonomik geliĢmiĢlik düzeyi açısında bölgeler olmak üzere iki bölüme ayırmaktayız. Ekonomik yapı açısından bölgeler; homojen bölge, polarize bölge ve plan bölge olmak üzere üçe ayrılırken ekonomik geliĢmiĢlik düzeyi açısında bölgeler; geliĢmiĢ bölge, az geliĢmiĢ bölge, geliĢme halindeki az geliĢmiĢ bölge olmak üzere üçe ayrılmaktadır31. ġimdi bu bölgeler incelenecektir:
1.1.2.1.Ekonomik Yapı Açısından Bölge Kavramı
Ekonomik yapı açısından bölgeleri homojen bölge, polarize bölge, plan bölge olmak üzere üç bölümde incelenecektir.
1.1.2.1.1.Homojen Bölge
Bütün öğeleri aynı yapıda ve nitelikte olan, kendi aralarında oldukça yakınlık gösteren birbirine bitiĢik veya komĢu olan alanlara “Homojen Bölge” denir. Homojenlik ölçütleri ise kentli nüfus oranı, endüstriyel iĢletme sayısı, sanayileĢme düzeyi, beslenme düzeyi, okur-yazar oranı, iĢsizlik oranı, eğitim düzeyi, fert baĢına düĢen milli gelir gibi kıstaslar kullanılabilir32
.
Homojen bölge sürekli homojen alan olarak birbirine yakın karakteristik özellikler gösteren alanlar olmakla birlikte bölgelerin öğeleri olan yerleĢme birimleri arasında iĢlevsel bağımlık olmak zorunda değildir. Homojen bölge, belirli alanlarda kesin istatistiki benzerlikler gösteren birleĢik bölgelerdir33
.
Homojen Bölge, bölgesel farklıklıları kolayca belirlemeye yani bölge muhasebesi yapmaya olanak tanıdığı için bölgeler arası geliĢmiĢlik farklıklıları
31
ILDIRAR (2004), ss.10-12.
32 Zeynel DĠNLER (2001), Bölgesel Ġktisat, Ekin Kitapevi, 6.Baskı, Bursa, ss.77-78.
33 Nazım ÖZTÜRK (2006), Türkiye‟de Bölgesel Kalkınma ve Güneydoğu Anadolu Projesi, Türkiye Ziraat Odaları Birliği, Yay. No:259, Ankara, s.118.
13
giderilmesinde kullanılan bölge türü olmuĢtur. Aynı geliĢmiĢlik düzeyindeki komĢu iller geliĢmiĢlik düzeyi yönünden homojen bölgedirler34
.
1.1.2.1.2.Polarize Bölge
Homojen bölgenin aksine, çeĢitli kısımları birbirine tamamlayan ve kendi aralarında ve özellikle hakim kutup ve kutuplarla, komĢu bölgeye göre daha çok değiĢimde bulunan hetorojen alanlara “Polarize Bölge” denir35
.
Polarize bölge otarĢik değil, entegre edilmiĢ bir yapıya sahiptir. Örneğin, kasabalar genellikle kentlerin uydusudur. Kentler ise çevrelerindeki kasabalar üzerinde çeĢitli bakımlardan etki alanına sahiptir. Böylece cazibe alanlarının gözlenmesinden polarize bölge kavramı doğmaktadır36
.
1.1.2.1.3. Plan Bölge
Plan bölge; kalkınma planlarının uygulanması kolaylaĢtırmak ve alınan ekonomik kararlarda bütünlük sağlamak, bölgesel kalkınma planlarının hazırlanmasında ve uygulanmasında kullanılması amacıyla oluĢturulmuĢ demokratik-katılımcı bir yönetime sahip planlama ve yönetim birimidir37
.
Kalkınma planlarının uygulandığı ülkelerde ulusal planın bölgeselleĢmesi için ülkenin bölgelere ayrılması sonucu ortaya çıkmaktadır. Bu plan bölgelerin sayısı ülkelerin sayısı ve sosyo-ekonomik yapısına bağlıdır 38 . Bölgesel planlamayı uygulamakta görevli yönetimin yetki alanı içinde kalan bölgelerin sorunları tüm ülkenin sorunlarını kapsayacağı gibi belirli bir bölgenin problemlerini de kapsayabilir39
.
34 Ertuğrul Murat ÖZGÜR (2010), “Bölgesel Kalkınma, Ankara Üniversitesi Dil Tarih ve Coğrafya Fakültesi Coğrafya Bölümü Ders Notları”,
http://www.geography.humanity.ankara.edu.tr/ders_notu/COG323.pdf, s.9 (E.T:11.10.2011).
35 ÖZTÜRK (2006), s.119.
36 Hasan ÖZYURT, “Trabzon Alt Bölgesi Girdi Çıktı Modeli”, s.10, http://iibf.ktu.edu.tr/ozyurt/kitap.pdf, (E.T:28.02.2011).
37 ILDIRAR (2004), s11.
38 ÖZTÜRK (2006), s.123.
39
14
Plan bölgenin sınırları büyük ölçüde söz konusu bölgeden hazırlanacak olan planın amacına bağlıdır. Bu açıdan en önemli nokta ise siyasal muhalefeti asgariye indirecek bir düzenlemeye gitmektir. Bölge sayısı az dolayısıyla büyüklüğü fazla olursa bölge koordinatörlerinin merkezle olan iliĢkileri de güçlü olur40
.
1.1.2.2.Ekonomik GeliĢmiĢlik Düzeyleri Bakımından Bölgeler
Ekonomik geliĢmiĢlik düzeyleri bakımından bölgeleri geliĢmiĢ bölge, az geliĢmiĢ bölge, potansiyel geliĢme bölgesi, potansiyel bakımdan az geliĢmiĢ bölge olmak üzere dört bölümde incelenecektir.
1.1.2.2.1.Gelişmiş Bölge
Gelir seviyesi ve gelir artıĢ hızı ülke ortalamasının üstünde olan, sosyal ve kültürel göstergeler açısından geliĢmiĢlik özelliği gösteren, eğitim ve sağlık hizmetleri açısından ülke ortalamasını üstünde olan aynı zamanda prodüktif yatırımlarında bulunduğu bölgelere geliĢmiĢ bölge denir41
.
Çekici bir alan olarak geliĢmiĢ bölgeler, kendine doğru yönelen üretici güçleri ve bu güçleri besleyen nüfus akımı belli bir aĢamaya kadar bölgeyi ekonomik açıdan besleyerek bölgeyi kutuplaĢma sürecine yöneltmektedir42
.
1.1.2.2.2. Az Gelişmiş Bölge
Belirli bir zamanda çeĢitli sosyal ve ekonomik faktörler açısından diğer bölgelere göre iktisadi avantajları olmayan, diğer bölgeler arasında sosyal ve ekonomik dengesizliklerin bulunduğu bölgelere az geliĢmiĢ bölge denir43.
40 DĠNLER (2001), s.78.
41 GÜNDÜZ (2006), s.13; ILDIRAR (2004), s.12.
42
Nazım ÖZTÜRK ve Meral UZUN (2010), “Bölgesel Kalkınma Dinamikleri: Bölgesel Dengesizliklerin Ortaya Çıkmasında Rol Oynayan Ġktisadi Etmenler”, Cumhuriyet Üniversitesi ĠĠBF Dergisi, Cilt:11, Sayı:2, s.93.
43