İnsan ve vatandaş hak ve özgürlüklerinin sağlanması ile ilgili Azerbaycan Cumhuriyyeti’nin BM ile ilişkilerinden doğan düzenlemeleri Azerbaycan Cumhuriyyeti bağımsızlık kazandıktan sonra uluslararası sistemin bir parçası ve BM’nin tam hukuklu bi üyesi gibi uluslararası sistemin insan hakları ile ilgili düzenlemelerini kabul ettiğini çeşitli düzenlemelerle beyan etmiştir. Demokrasi ve insan haklarından yoksun olan toplumların ve devletlerin kalkınması sözkonusu olmamaktadır (Səlimov, 2000: 19).
Çokasrlık tarihe sahip olan, son otuz yılda ise ün kazanarak dünyanın birçok bölgelerini kapsamış ve insan haklarının korunmasında görünmemiş başarılar elde etmiş bu fenomen-Ombudsman şimdi de Azerbaycan’da oluşturulmuştur. Artık bu kurum Azerbaycanın hukuki hayatında real bir yere sahiptir (Mustafayev, 2000: 4).
Ombudsman sistemini farklı coğrafiyaa, tarihe, siyasal kuruluşa malik olan ülkelerde başarıyla uygulamak mümkündür. Azerbaycan’ın sosyal, hukuki ve siyasal özellikleri ombudsman fikrinin ülkede onaylanması yolunda ciddi mani olmamıştır.
Evrensel İnsan Hakları Beyennamesi 1948 yılında kabul edildikte Azerbaycan bağımsız devlet olmadığından ona ses verme hakkəna sahip olmamıştır. Yalnız bağımsızlığını kazandıktan Azerbaycan Cumhuriyyeti insan haklarına ve demokrasiye sadık kalacağını beyan etmiştir (İbayev, 2001: 120).
Azerbaycan Cumhuriyyeti devlet bağımsızlığını kazandıktan sonra vatandaş toplumu, demokrası, laik devlet ve buna uygun insan hakları sisteminin oluşturulmasına yönelik işler görmüştür. Böyle bir sistemin Azerbaycan’da oluşturulması devletin karşısında duran en önemli görevlerden biri olmuştur (Hacızadə, 2001: 9).
Azerbaycan Cumhuriyyeti’nde insan hak ve özgürlüklerinin gelişmesine, onların korunmasına son devrlerde daha çok dikkat çekilmiştir. İlginin artması Azerbaycan’ın eşit haklara sahip üyesi gibi evrensel birliğe girerek hayatının bütün alanlarında islahatlar aparılmasıyla ilgilidir (ombudsman.gov.az, 2012). Bunlardan en önemlisi de insan haklarının korunmasıdır. İnsan haklarının korunmasını tüm devletlerin önemli görevi olarak düşünülerek ilk defa İnsan hakları üzre müvekkilin oluşturulması Azerbaycan Cumhuriyyeti’nin Cumhurbaşkanı Haydar Aliyev’in imzaladığı 22 Şubat 1998 yıl tarihli “İnsan ve Vatandaş haklarının ve özgürlüklerinin sağlanmasıyla ilgili görülen işler hakkında” beyennamede düşünülmüştür (Əbilov, 2001: 15). Haydar Aliyev’in 19 Haziran 1998 tarihli serencamı ile onaylanan “İnsan Haklarının korunmasına dair devlet programında” insan hakları üzre müvekkilin oluşturulması gösterilmiştir (Hacızadə, 2001: 417).
Ombudsmanlık kurumunun oluşturulması Azerbaycan’da insan haklarının korunması yönende atılan addımlardan en önemlisidir. İlk defa bu kurumun oluşturulması Azerbaycan Cumhuriyyeti Cumhurbaşkanı’nın 28 Şubat 1998 yıl tarihli
‘‘İnsan ve vatandaş hak ve özgürlüklerinin korunması ile ilgili’’ kararı ile ortaya çıkmıştır. Cumhurbaşkanının 18 Haziran 1998 tarihli kararıyla tekrar bu kurumun kurulmasına ilişkin fikir ortaya çıkmış, 28 Aralık 2001 tarihinde Azerbaycan Cumhuriyyeti Milli Meclisi’nde “Azerbaycan Cumhuriyyeti İnsan Hakları Üzre Müvekkili (Ombudsman)” ile ilgili Anayasa Kanunu tasarlanmıştır. 5 Mart 2002 yılında bu Kanun yürürlüğe girmiştir. Ayrıca 2002 yılında Azerbaycan İnsan Hakları ile ilgili Ombudsman Kurumu oluşturulmuştur. Kurumun oluşturulması için Azerbaycan Anayasası’nda yapılan değişiklik hem BM’de hem de diğer uluslararası ve bölgesel düzeydeki insan hakları savunucu örgüt ve STK.lar tarafından olumlu karşılanmıştır (Aslanova, 2001: 83).
Azerbaycan Cumhuriyyeti’nde ilk Ombudsman, 2 Haziran 2002 yılı tarihinde Cumhurbaşkanı’nın Milli Meclis’e önerdiği 3 aday arasından 111 oy (112 oydan) alarak seçilmiştir. Azerbaycan’da Ombudsmanlık kurumu oluşturulurken uluslararası örgütlerden yardım istenmiştir. Dönemin Milli Meclis başkanı Murtuz Alesgerov, BM’nin yaptığı yardımın Ombudsman’ın ülke içinde faaliyet göstermesine ve demokrasinin gelişmesine katkı sağlayacağını vurgulamıştır. Elmira Süleymanova da
yıllık raporunda BM’nin Gelişme Fondunun desteğiyle Şeki, Celilabad ve Guba’da Ombudsman’ın ilk bölgesel nümayendeliklerinin oluşturulması için çalıştığını bildirmiştir (Gəncəvi, 2002: 565). Ombudsman kurumu ve onun işlevi Azerbaycan için yeni unsur oldu ve bu kurumun çalışmalarının oluşması için özellikle UNDP’den büyük destek alınmıştır (Şəfiyev, 2001: 36).
17 Eylül tarihinde Bakanlar Kurulu tarafından kurumun bütçesi belirlenmiş, ilk finans eylemleri Ekim ayından başlamıştır. Ombudsman’ın seçilmesinden 3 ay sonra, 28 Ekim tarihinden itibaren şikayetlerin araştırılması işlemlerine başlamıştır. Kurum Azerbaycan’da yeni kurulduğu için, bununla ilgili herkesi bilgilendirilmeli ve diğer devletlerdeki bu kurumla iletişim kurulmalıydı. Buna dayanarak 2002 yılı Eylül ve Ekim aylarında BM’nin “Azerbaycan’da Ombudsmanın yaratılmasına ve Parlamento’nun bu yönde gücünün artırılmasına destek” Projesi çerçevesinde bir sıra seminerler geçirilmiştir. Bu seminerler ACMM tarafından tasarlanmış ve seminerlere milletvekilleri, Anayasa Mahkemesi, Yüksek Mahkeme, Savcılık, İç İşleri Bakanlığı, Adalet Bakanlığı ve diğer kamu kurumlarının temsilcileri katılmıştır. Daha sonra ülkenin çeşitli bölgelerinde bu konu ile ilgili Milli Meclis üyelerinin de katıldığı seminerler geçirilmiştir (Qəmbərov, 2001: 49).
Ombudsman kavramı son dönemde Azerbaycan gündeminde önemli bir yer tutmaya başlamıştır. Bu kurum idarenin daha iyi denetlenmesi ve insan hakları ihlallerinin engellenmesi amacıyla bu gün yaratılmak istenmektedir. Avrupa Konseyi’nin daimi üzvü olan Azerbaycan’da bu çerçevede Batı kurumlarından da Ombudsmanlık te’sisatnın yaradılması konusunda ciddi teşvik gösterilmektedir (Qurbanov, 2001: 39).
Azerbaycan dünya ülkelerinin tarihi deneyiminden, Paris ilkelerinin önemli müddealarından yararlanarak yeni kurumunu-İnsan Hakları üzre Müvekkili oluşturmuştur. İnsan haklarının korunması tüm toplumu ilgilendiren konulardandır.
(ombudsman.gov.az, 2012) Dünyanın 100’den fazla ülkesinde çeşitli adlarda, aynı zamanda BDT mekanında Rusiya, Moldova, Özbekistan, Ukrayna’da faaliyet gösteren bu kurumun Azerbaycan’da oluşturulması ülkenin Avrupa’ya entegrasyonunun, Avrupa hukuk alanına dahil olması önemli şart halini almııştır (İbayev, 2001: 120).
Ülkede Ombudsmanlık kurumunun faaliyetini önemli kılan sebeplerden biri de vatandaşların aracsız olarak bu kuruma başvuru yapabilmesidir. Aracı olarak avukata.
Kanun nümayendeliklerine gerek yoktur. Yol açıktır, dilekçe ile müracaat edip, dilekçeye bakılacağından emin olmak mümkündür. Hakları ihlal edilmiş vatandaş haklarını ihlal eden organlarla ilgili problemlerini serbest şekilde Müvekkil’e bildirmektedir. Bu, aynı zamanda vatandaşların problemlerini çözümlemek için yapacakları masrafları minimuma indirmekle de sonuçlanmaktadır (Şəfiyev, 2001: 101).
Müvekkil’in oluşturulmasında mühüm bir mesele de ona verilecek adla ilgilidir. Ayrı ayrı ülkelerde Ombudsmanlık kurumunun milli modellerinin adları Ombudsman’ın ona yetkiler vermiş hükümet kolunun isteklerini temsil etmesini göstermektedir. (ombudsman.gov.az, 2012).
Tartışmalar sonucu şu kanaate gelinmiştir ki, Ombudsmanlık kurumunun prototip gibi arbitır (Yılmaz-Mehdiyev, 2001: 149), halk koruyucusu (Məmmədov, www.kitabxana.org: 21.06.2003), insan hakları halk müdafaacısı (Yılmaz, 2001: 50), mühtesib (Abdullayeva-Əbdulvahabova, 1999: 28) veya müvekkil gibi isimler tavsiye edilmiştir.
İnsan hakları üzre Müvekkil’in dünya deneyiminde büyük yere sahip olmasına rağmen Azerbaycan için yeni kurumdur. Bu kurum her şeyden önce yönetimin faaliyetinde kanunun önemli yer kapsaması gibi değer kazanmıştır (Qəmbərov, 2001:
46).