Azapkapı Saliha Sultan Çeşmesinin Plan Özellikleri

Azapkapı Saliha Sultan Çeşmesi beş köşeli bir plana sahiptir, dört cepheli bir meydan çeşmesidir. Sebil üç pencerelidir. Bir ucu yuvarlak biçimli, bu yarım daire iki cephenin birleştiği köşeye kurulmuş ve taşkınlık verilerek sebil oturtulmuştur. Karşılıklı olarak ikişer kenarı eşit ölçüde tasarlanmıştır. Temelde yatay oturtulmuş, uzun kenarı 9.25 metre, kısa kenarı 6.69 metre uzunluğunda bir dikdörtgenin önüne yerleştirilmiş, bir ucu yuvarlatılmış bir kenarı 3.78 metre uzunluğunda ikiz kenar üçgenden meydana gelen yapının yüksekliği 10.84 metredir. İkizkenar üçgenin birleşmesi gereken noktaya yerleştirilmiş yarım daire biçimindeki çıkıntı dikdörtgenin uzun kenarından 15.01 metre mesafededir. Yuvarlatılarak beşe bölünmüş bu yarım daire biçimi duvara yapışık ayaklara dönüşen altı sütun ile yükselmektedir. Yatay oturtulmuş dikdörtgenden oluşan yapının ortasında 5.29 metre genişliğinde, 6.53 metre uzunluğunda hazne vardır.

Bir bütün olarak çeşme-sebil biçiminde tasarlanmış yapıda dikdörtgenin: Bir uzun ve iki kısa kenarı arka ve yan cepheleri; kısa kenarlarından yaklaşık 45 dereceyle

ortadaki yarım daireye yönelen ikiz kenarlı üçgen ile ana kolon üzerine oturtulmuş yarım daireden meydana gelen yüzey ise ön cepheyi oluşturmaktadır.

Yapının ön cephesinde karşılıklı diyagonal oturtulmuş birer çeşme ve ortada bir sebil bulunmaktadır.

Her iki çeşmenin önünde 1.67 metre uzunluğunda, 60 cm. genişliğinde, 52 cm. derinliğinde birer tekne (yalak) vardır. Teknelerin iki yanına çeşitli tamirler sonucunda farklı boyutlarda dinlenme taşları oturtulmuştur.

18-19 cm.lik bir set üzerinde bulunan sebil yapıdan 85 cm. taşmaktadır. Ön cephenin sağ tarafındaki 62. cm genişliğinde bir kapıyla girilen ayrı tasarlanmış bu ünite altı sütünün aralarına oturtulan kemerlerle çokgen biçimindeki bir gövdeye bağlanmaktadır. 103.5 cm.lik kaidesi örülerek kapatılmış olan sebilin 2 metre yüksekliğinde dört penceresi vardır. Ortada 94 cm., 90.5 cm. Genişliğinde, güney yöndeki Karaköy tarafında 92.5 cm. ve kuzey yönündeki Atatürk Köprüsü tarafında 68 cm. genişliğinde olan birbirinden farklı boyutlu pencerelerde ve kapı girişinde sütüncelere dönüşen sütunların arasında şebekeli demir parmaklıklar bulunmaktadır. Sonradan yapılmış bu şebekeler boyanmıştır.

Yapının güney yönündeki Karaköy yönüne bakan cephesinde küçük boyutlu üç ayna taşı bulunmaktadır. Birincisi 44 cm.x76cm. Boyutlarındaki bu ayna taşlarının ikincisi ve üçüncüsü 44 cm.x76.5 cm.dir. Ön cepheden 148.5 cm. mesafede olan birinci ayna taşını 124 cm. mesafede olan ikinci ayna taşı izlemektedir. Üçüncü ayna taşı 121.5 cm. uzaklıktadır ve 145.5 cm bir mesafeyle arka cepheye bağlanmaktadır. Üç ayna taşının gövdeden yüksekliği 37.5 cm.dir.

Kuzey yöndeki Atatürk Köprüsüne bakan cephede iki ayna taşı vardır. Ön cepheden 158.5 cm. mesafede bulunan birinci ayna taşının boyutları 45 cm.x77.5 cm.dir. Buna 236 cm. uzaklıkta ikinci ayna taşı bulunmaktadır. 77x43.5 cm boyutlarındaki bu ayna taşı 192 cm.lik bir mesafeyle arka cepheye bağlanmaktadır. Hepsinin gövdeden yüksekliği 34 cm.dir.

Arka cephede, üç ayna taşı vardır. Birincisi Karaköy yönündeki güney cepheden 284.5 cm. mesafededir. 44 cm.x80 cm. boyutlarındaki bu ayna taşını 107 cm.

uzaklıktaki 44 cm.x80 cm. boyutlarında ikinci ayna taşı izlemektedir. Buna 257.5 cm. mesafedeki üçüncü ayna taşı 44.5 cm. x 79.5 cm. boyutlarındadır ve 136 cm.

uzunluğunda bir mesafeyle Atatürk Köprüsü yönündeki güney cepheye bağlanmaktadır. Ayna taşlarının ikisi gövdeden 32 cm, üçüncüsü ise 31.5 cm. yüksekliktedir.

Ayna taşlarının önünde ayrı ayrı tasarlanmış tekne ya da kaseler yoktur.

Güney yönündeki yan cephenin 77 cm.sinde; kuzey yönündeki yan cephenin 88. cm.sinde başlayan, 30 cm. genişliğinde ve 23 cm. derinliğinde bir su oluğu arka cepheyi dolaşarak hepsine birden tekne işlevi görmektedir.

Çeşmenin bugünkü durumunda kuzeye bakan cephe ile arka cephe Şeref Yurttaş'ın çizimlerinden farklılık arzetmektedir. Bu durum Vakıflar Genel Müdürlüğünce hazırlanan restitüsyon çizimlerinin uygulanmadığını ve İstanbul Belediyesi Sular İdaresince Naci Yûngül'ün restitüsyon çizimleriyle yapıyı onardığına işaret etmektedir.

Çeşme yapısı süslenmiş mermer panolar veya taranmış, cilalanmış mermer bloklarıyla kaplanmıştır. Ön cephede kalınlıkları 10-13 cm. arasında değişen sarımtrak, pürüzsüz yüzeyli, üzeri çilalanmış ve kalem izleri yok edilmiş beyaz mermer; kalınlıkları 1.5 - 3.5 cm. arasında değişen cilalanmış beyaz ve gri damarlı beyaz mermer panolar görülmektedir.

Yan ve arka cepheler çeşitli boyutlarda büyük dikdörtgenlerden oluşan, taranmış sarıya çalan mermer blokları ve cilalanmış beyaz ve gri damarlı beyaz mermer bloklarıyla kaplıdır. Yapı bütünüyle mermer kaplı olduğundan alttaki duvar yüzeyi konusunda kesin bilgi vermek mümkün değildir.

Yapı dışa doğru taşan, geniş saçaklı kurşun kaplı yüksek bir çatı ile örtülüdür. Son onarımda Barjlett'in gravürünesadık kalınarak yapılan çatı öncesinde daha küçük, yüksek kasnaklı bir süs kubbesi bulunan çevresi sekiz kulecikle donatılmış, yüksek kasnaklı, merkezi bir kubbeden oluşan bir örtü kompozisyonu biçimindedir. (Barışta Ö. Azapkapı Saliha Sultan Çeşmesi, Ankara, 1995).

Şekil No. 7: Şeref Yurttaş’ın Vakıflar Genel Müdürlüğüne hazırlanmış olan Azapkapı çeşme-sebili 1:100 ölçekli Atatürk Köprüsü tarafındaki kuzey ve arka cephenin çizimlerine dayanarak yapının bugünkü haline göre ayna taşlarının konumu belirlenmiş

taslak çizimi. (Barışta Ö. Azapkapı Saliha Sultan Çeşmesi, Ankara, 1995)

Şekil No. 8: Naci Yünyül’den Saliha Sultan çeşmesinin önden, üstten görünümü ve çeşmenin boyuna kesit ve planı. (Barışta Ö. Azapkapı Saliha Sultan Çeşmesi, Ankara,