AVRUPADA SİYASİ PARTİLERİN YASAL SINIRLARI VE PARTİ KAPATMA ÖRNEKLERİ

Avrupa Konseyi Parlamenterler Meclisi (AKPM)’nin 18 Nisan 2008 tarihli AKP’nin kapatma davasına ilişkin bildirgesinde, Türkiye’nin parti kapatma geleneği olduğu vurgulanmakta ve Avrupa İnsan Hak- ları Mahkemesi (AİHM) 10. ve 11. maddeleri hatırlatılarak her görü- şün siyasi parti kurma hakkı olduğu, hatta bu görüşün anayasal düzeni değiştirme hedefi varsa şiddet içermediği müddetçe her türlü düşün- cenin siyasi oluşuma gidebilme özgürlüğünün olması gerektiği ifade

13 _{Tanilli, a.g.k, s. 227.} 14 _{a.k., s. 228.}

edilmektedir.15 _{AKPM bu bildirgede, yukarıda daha önce belirttiğimiz,}

çatışan iki ana görüşten ilkini, özellikle İkinci Dünya Savaşı öncesi ağırlıklı olarak Batı dünyasında hakim olan sınırsız özgürlükçü anlayışı yansıtmaktadır. Bu tartışmayı daha iyi değerlendirebilmek için makale- nin konusu olan ve bildirgede kınanan siyasi parti kapatma olgusunun, Avrupa örneklerine, uygulamalarına ve yasal düzenlemelerine bakmak gerekiyor.

Öncelikle, siyasi partilere yasal yaklaşımın ve sınırlamaların ülke- den ülkeye değişiklik gösterdiğinin altını çizmek gerekiyor. Örneğin Arnavutluk, Finlandiya, İrlanda, İsviçre gibi bazı ülkelerin anayasa- larında siyasi partilere özel bir atıf yapılmazken, diğer birçok Avrupa ülkesi siyasi partilerin kurulma ve yasaklanma şartlarını açıkça belirten yasalara sahiptir. İkinci Dünya Savaşının hemen ardından yeni oluş- turulan 1947 tarihli İtalyan Anayasasına göre, siyasi parti faaliyetleri demokrasi ilkelerine uygun olmadığı takdirde kapatılabilir.16 _İtalya’da

1921’de Mussolini önderliğinde kurulan ve 1922’de iktidara gelen Nasyonal Faşist Parti (Partito Nazionale Fascista- PNF) 1943 yılın- da siyasetten men edilmiştir ve yeniden kurulması halen yasak olan tek partidir. Benzer şekilde, 1949 tarihli Federal Almanya Anayasası, “herhangi bir siyasal partinin, amacı ve yandaşlarının davranışlarıyla, özgür demokratik düzeni kayıtlamayı, ya da Federal Cumhuriyet’in varlığını tehlikeye düşürmeyi hedef edinmesi, o partinin kapatılması- nı gerektirir”17 _{ifadesini kullanmaktadır. Federal Anayasa Mahkemesi,}

1949 yılında Nazi Partisinin kapatılmasının ardından bugüne kadar bu yasa çerçevesinde 1952’de faşist Sosyalist Reich Partisi’ni (Sozialis- tische Reichspartei Deutschlands-SPR) ve 1956’da Almanya Komünist Partisi’ni (Kommunistische Partei Deutschlands-KPD)olmak üzere iki siyasi partiyi kapatmıştır.

Avrupa’da parti kapatmanın ilk örneklerinden bahsettikten son- ra, günümüze geldiğimizde akla gelen ülke İspanya olmaktadır. 2002 yılında yürürlüğe giren İspanya Siyasi Partiler Yasasına göre, demok- rasiye veya anayasal değerlere saygı duymayan siyasi partiler yasadı- şı kabul edilmektedir.18 _{Bu yasa çerçevesinde, şiddet yanlısı ayrılık-}

15 _{Avrupa Komisyonu Parlamenter Meclisi (AKPM) Yazılı bildirge No: 409, Judicial proceedings} against the Justice and Development Party in Turkey, 18 Nisan 2008. http://assembly.coe.int 16 _{Tanilli, a.g.k, s. 228. Bahsi geçen yasa İtalyan Anayasası Madde 49.}

17 _{a.k., s. 228-229. Bahsi geçen yasa Federal Almanya Anayasası Madde 21/ 2.} 18 _{Bahsi geçen yasa İspanya Anayasası madde 6.}

çı Bask Vatanı ve Özgürlüğü (Euskadi Ta Askatasuna- ETA)19 _örgütü

tarafından kontrol edilen terörist şebekeyle bağlantısı olduğu iddiasıy- la, 2003 yılında Batasuna Partisi, ETA ile bağını reddetmesine ve ETA saldırılarını kınamasına rağmen kapatılmıştır.20 _{Avusturya örneği ise,}

Avrupa Birliği (AB) ülkelerinin tepkisini görmek açısından önemlidir. 1975 tarihli Siyasi Partiler Yasası siyasi partilerin serbestçe oluşumunu düzenlerken aynı zamanda nasyonal sosyalizmin siyasi partiler içinde yeniden yükselişini de yasaklamıştır. Yasa çerçevesinde 1987 yılında Anayasa Mahkemesi aşırı sağcı Milli Demokratik Parti’yi (National- demokratische Partei / National Democratic Party-NDP) yasadışı ilan etmiştir. Ancak esas ilginç olan 1999 yılında seçimle iş başına gelen ve 2000’lerin başında Wolfgang Schüssel’in önderliğindeki Avustur- ya Halk Partisi’ne (Österreichische Volkspartei-ÖVP) koalisyon orta- ğı olan Jörg Haider başkanlığındaki aşırı sağcı Avusturya Özgürlük Partisi’nin (Freiheitliche Partei Österreichs-FPÖ) iş başına gelmesin- den sonra dönemin ondört AB ülkesinden aldığı tepkiler ve neticesi- dir. Aşırı sağcı olarak nitelenen FPÖ’nün koalisyon ortağı olarak dahil edildiği Schüssel hükümeti, AB ülkeleri tarafından devlet adamlarının el sıkmama gibi sembolik protestolarından, çeşitli alanlarda Avusturya hükümeti ile işbirliğine gidilmemesine kadar varan ciddi siyasi tepkiler- le karşılaştı. Ayrıca AB Portekiz dönem başkanlığı sırasında, ülkelerden gelen baskılar sonucunda sadece hükümeti değil Avusturya vatandaşla- rını da kapsayan yazılı siyasi yaptırım kararı çıkarmışlardır.21 _Sonunda

19 _{ETA (Euskadi Ta Askatasuna) 1968 yılından beri Bask Bölgesinin İspanya’dan bağımsızlığı}

için silahlı eylemler düzenleyen ve saldırılarının sonucunda yüzlerce kişinin ölümüne yol açmış ayrılıkçı örgüttür.

20 _{http://www.hrcr.org/hottopics/spain.html}

21 _{1999 yılında deklare edilen yaptırımlar 3 siyasi başlık içerir: 1- Ondört AB ülkesi, FPÖ ile}

koalisyon ortağı olduğu Avusturya hükümeti ile resmi ikili ilişkilerini askıya almıştır. 2- Uluslararası kuruluşlarda çalışmak üzere aday olan Avusturya vatandaşlarına hiç bir

destek sağlanmayacaktır. 3- AB ülkelerinin başkentlerinde bulunan Avusturya Elçileri ile yalnızca teknik konular için temas kurulacaktır. Ekonomik yaptırım içermeyen bu metin tüm AB ülkelerince imzalanmıştır. FPÖ 1999 seçimlerinde 27% oy almış, 1950’lerin ortalarında kurulduğundan bu yana, Avusturya’nın üç ana siyasi partisinden biri olmuştur.

Detaylı bilgi için bkz. Heather Berit Freeman, Austria: The 1999 Parliamentary Elections and

the European Union Members’ Sanctions: http://www.bc.edu/bc_org/avp/law/lwsch/journals/

bciclr/25_1/04_TXT.ht m;

AB ülkelerinin tepkisi haberi: (Kaynak: Euroactive), http://www.euractiv.com/en/future-eu/ austria-haider-affair-gave-eu-emergency-brake/article-151443,

Haider’in Görüşlerinin Avrupa Parlamentosu tarafından Kınanması: Austria—Haider’s Views

Condemned, Eur. Parl. Daily Notebook (3 Şubat 2000), http://www.europarl.eu.int/dg3/sdp/

bu politikasının halk nezdinde ters etki yarattığına kanaat getiren AB önderleri 2000 yılının yazında bu uygulamalardan ve baskıdan vazgeç- miştir. Ancak çok geçmeden, Haider iddiaya göre daha fazla gerilim yaratmamak amacıyla parti başkanlığından, dolayısıyla da hükümetten istifa etmiştir. Kapatma davası açılmaksızın siyasetten ayrılmaya zorla- maya bir başka örnek ise Belçika’da 2004 yılında ayrılıkçı Flaman Blok Partisi’nin (Vlaams Blok / Flemish Block- VB)22 _{ırkçılık ve yabancı}

düşmanlığı yaptığı gerekçesiyle 40.000 EURO para cezasına çarptı- rılması oldu. Bu ceza neticesinde VB lideri partiyi feshetmiş, Flaman Menfaati Partisi (Vlaams Belang / Flemish Interest- VB) adıyla yeni bir parti kurmuştur.23

Yukarıda verilen Batı örneklerinin hiç birisinde partilerin kapatıl- ması veya kapanmasına yol açılması demokrasiye tehdit olarak görül- memiş, aksine demokrasiyi tehdit eden partilerin ceza alması veya tamamen yasaklanması, Batı demokrasilerini korumak iddiasıyla ger- çekleştirilmiştir. Ancak özellikle 1980 sonrasına baktığımızda, Batı ülkelerinin genelinde bu örneklerin sayısal olarak azaldığını, bu tarz uygulamaları yasalarında da giderek daha sıkı şartlara bağlayarak zor- laştırdıklarını görüyoruz. Bu tartışmalar çerçevesinde sık sık adı geçen Venedik Komisyonu’nun Siyasi Partilerin Yasaklanması ve Benzer Önlemler Raporu da diğer uyarıcı yaptırımlar sonuç vermez ise siya- si partilerin kapatılmasının en son hamle olarak görülmesi gerektiği- nin altını önemle çiziyor.24 _{Verilen bu mesajı Avusturya’da yaşanan ve}

Haider’in istifasına giden süreçle paralel okumak, Avrupa demokrasi oyununu anlamak açısından faydalı olabilir. Bu örnekte, Batı ülkeleri demokratik sisteme tehdit olarak algıladığı siyasi parti veya siyaset- çilerden kurtulmanın yollarını yine siyaset oyunları içinde bulunması, netice alınamazsa en son hukuki yollara başvurulması gerektiği yoru- munu eyleme geçirmiştir. Bu anlayış, biçimsel olarak Türkiye’de ağır- lıklı olarak uygulanan siyasi partilerin kapatılması olgusundan farklı olmakla birlikte, sonuç olarak yine belirli bir yaklaşımın siyasi temsili- ni engellediği için özsel olarak aynı sonuca götürebilmektedir.

22 _{Vlaams Blok Resmi Internet Sitesi: http://www.vlaamsblok.be/index.shtml}

23 _{VB davası hakkında 9 Kasım 2004 tarihli Belçika Temyiz Mahkemesi Kararı, http://www.}

juridat.be/jurispdf/R/C/04/B/RC04B91.pdf, VB Parti Lideri Frank Vanhecke MEP’in dava üzerine açıklamaları: http://majorityrights.com/index.php/weblog/comments/39/

24 _{Bkz. Venedik Komisyonu, Siyasi Partilerin Yasaklanması ve Benzer Önlemler Raporu, 12-13}

Haziran 1998, Venedik, Venedik Komisyonu 35. Genel Kurulu. Rapor Doküman No: CDL-INF (1998) 014e Rapor Doküman Tarih /Yer: 29 Haziran 1998 / Strasbourg, http://www.venice.coe. int/docs/1998/CDL-INF(1998)014-e.asp

TÜRKİYEDE SİYASİ PARTİLERİN YASAKLANMASI