18. yüzyıl sonrasında Avrupa’da sosyal kontrol mekânizmaları resmi kurumların hükmüne girmiş ve ahlaki olandan cezai olana doğru bir değişim gerçekleşmiştir. [23] Bu değişim beraberinde kontrolü hayatın tüm noktalarına yaymayı, yani yeni kurumları getirmiştir. Otoritenin birey ile ilişkisi tamamen değişmiştir.
42
“’Cüzamlılara’ ‘veba kurbanları’ gibi muamele et, kapamanın karışık mekânına disiplinin sinsi bölümlemelerini yansıt, bunu analitik ayrıştırmanın iktidara mahsus metotlarıyla birleştir, dışlananı kişileştir, fakat dışlanmayı belirtmek için kişileştirme prosedürleri kullan- bunlar 19. yüzyıldan itibaren disiplin edici iktidarın akıl hastanesinde, cezaevinde, ıslahevinde, uygun görülmüş okulda ve bir dereceye kadar hastanede düzenli olarak uyguladıklarıydı.” [25]
Genel olarak bu sistem, bireyleri damgalamak (deli/aklı başında, tehlikeli/zararsız, normal/anormal) üzerinde kurulmuştur. Bunlar, bireyin kim olduğuna, nerede olması gerektiğine, nasıl karakterize edileceğine, nasıl tanınacağına, bireysel olarak nasıl bir gözleme tabii tutulacağına karar vermektedirler. [25]
Bu kontrol mekânizmalarının kurulmalarının gerekçeleri farklı yerelliklerde çeşitlenmektedir. En önemli nedenlerden biri 18. yüzyılda zenginliğin tanımının toprak ve para sahibi olmaktan mal, stok, hammadde ve imalathane sahibi olmakla eş tutulmaya başlamasıdır. Tüm bu taşınabilir mallar, işsiz ve yoksul kesim tarafından erişilebilir ve çalınabilir zenginliklerdir. Özellikle İngiltere’de 18. yüzyılın sonlarında gemilerden, imalathanelerden ve depolardan mal çalınması ciddi bir problem haline gelmiş ve antrepoları korumak üzere polis gücü oluşturulmuştur. Öte yandan, bu dönemde tüm topraklar bölünmüş ve sahiplenilmiş hale gelmiştir. Bu durum, herkesin özgürce yaşayabileceği sahipsiz alanların kalmaması demektir. Endüstriyel ve tarımsal zenginliğin yeni mekânsal ve sosyal dağılımı yeni tip sosyal kontrol mekânizmalarını da gerekli kılmıştır. [23]
19. yüzyılın ceza hukuku ise, bireylerin ne yaptıklarının kontrolünden çok ne yapabileceklerine yönelik bir hal almıştır. Dolayısıyla 19. yüzyılın sonlarına doğru “tehlikelilik” fikri sisteme hâkim olmaya başlamıştır.
“‘Tehlikelilik’ fikri bireyin toplum tarafından gerçek bir kanunun gerçek ihlalleri seviyesinde değil, potansiyelleri açısından ele alınması, temsil
ettikleri davranışsal potansiyeller düzeyinde değerlendirilmesi anlamına
gelmektedir.” [23]
Bu anlamda bir kontrol yargıçlar tarafından sağlanamaz, gözetleme ve düzeltme için başka otorite kurumlarının devreye girmesi gerekmektedir. 19. yüzyıl Avrupa’sında, kişilerin bulundukları yerlerdeki potansiyellerini denetlemek ve kontrol altına almak için polis, okul, akıl hastanesi gibi pek çok kurum geliştirilmiştir. [23] Benzer bir etkinlik,
43
aynı dönemde Osmanlı topraklarında da polis ve muhtarlıklar aracılığıyla gerçekleştirilmeye başlanmıştır. Burada tanımlanmaya çalışılan, olmuş bir olayın failleri değil, toplumsal normlara uymayan kişilerdir.
Fransa’da Rochefort’un denetimi bu anlamda bir deney ve model oluşturmuştur. Askeri bir liman olan bu yerde pek çok mal el değiştirmekte, askerlerle gemiye binen ve inen denizciler, salgın hastalıklar, hepsi bir arada bulunmaktadır. Firarın, kaçakçılığın ve bulaşıcı hastalığın yeri olan bu liman, yasaklanmış ve tehlikeli durumlar için bir buluşma noktasıdır. Salgın hastalıklar nedeniyle bu hareketli kitleye tıbbi bir denetim getirmek şart olmuş ve her şey kayıt altına alınmaya başlanmıştır: hastaların kimlikleri, nerede kaldıkları, ne zaman gelip gittikleri, yatakları… [25]
Rochefort örneğinde, hastalar kompartımanlara ayrılarak kayıt altına alınmış, buradaki sağlık birimleri birer disipline edici mekâna dönüşmüşlerdir. Disiplin kişilerin mekândaki dağılımı ile yola çıktığından disipline edici mekân, beden sayısına oranla olabildiğince çok bölüme ayrılmalıdır. Bireylerin kontrol dışı ayrılmalarının, dağınık sirkülâsyonların, tehlikeli toplaşmaların önüne geçilmelidir. Bu kaçaklığa, serseriliğe ve toplanmaya karşı geliştirilmiş bir taktik olarak kişilerin nerede ve nasıl yerleştireceğini tayin etmek, yargılamak, değerlerini hesaplamak üzerine kuruludur. [25]
Disiplin sürecinde, bulundukları yer ve onları diğerlerinden ayıran boşluklar tanımlı olduğu sürece elemanlar değiştirilebilir. Buradaki birim alan veya yer değil, sıralama, kişinin işgal ettiği yerin sınıflandırılmasıdır. Bir sınıflandırma sanatı olan disiplin, bedenleri ilişkiler ağı sayesinde ayırır ve dolaşımlarını sağlar. [25]
“Bu bağlamda, modern toplumla feodal toplumun ayrıştırılabileceğini düşünüyorum. Feodal toplumlarda ve etnologların “ilkel” adını verdikleri birçok toplumda bireylerin kontrolleri yerel yerleşimleri ve belli bir yere ait oldukları olgusunu temel almaktadır. Feodal iktidar, bir malikâneye bağlı olmaları şartıyla insanlar üzerinde kullanılmaktaydı. Yerel coğrafi ibare, iktidarı kullanmanın aracıydı. İktidar, insanların bulundukları yerler ile atfedilmişti. Buna karşılık, 19. yüzyılın başlarında oluşan modern toplum, bireylerin mekânsal bağlarına karşı temelde ve göreceli olarak kayıtsızdı: bir mülke, mahale ait oldukları sürece bireylerin mekânsal kontrolü ile ilgilenmemekteydi, fakat sadece insanların zamanlarını kendi kullanımına ayırmalarına ihtiyacı vardı. İnsanların zamanları üretim tertibatına adanmalıydı; üretim tertibatı insanların yaşam zamanlarını, varoluş zamanlarını kullanabilmeliydi. Kontrol bu nedenle ve bu biçimde
44
kullanılmalıydı. Endüstriyel bir toplumun biçimlenmesinde iki şey gerekliydi. Birincisi, bireylerin zamanları pazara çıkmalı, almak isteyenlere sunulmalı, maaş karşılığında alınmalı; ikinci olarak zamanları hizmet zamanına dönüştürülmeliydi. Bu nedenle zamandan azami fayda sağlama sorunsalı ve tekniklerini geniş bir grup kurumda buluyoruz.” [23]
Avrupa’da 18. yüzyılda polis gücünün oluşturulması ile denetimin yaygınlaşması devlet eli ile sağlanmıştır. [25] Tüm bu süreç var olan denetim mekânizmalarının kurumlara devredilmesi ve sistematik hale gelmesidir. Tabi ki bunda toplumsal hijyen kavramının gelişmesinin etkisi büyüktür. Aslında denetimi erken modern metropol de ilginç kılan da tüm bu kavramlarla birlikte ortaya çıkışı ve birbirilerini biçimlendiriş halleridir.