Avrupa Birliği Adaylığı Öncesinde Türkiye’de Bölge Planlaması ve

Devlet planlama teşkilatının kurulmasından önce bölgesel kalkınma planlarını yapma görevi İmar ve İskân Bakanlığına verilmiştir. DPT’nin kurulmasıyla birlikte İmar ve İskân Bakanlığı tarafından bölgesel kalkınma planları ve projeleri hazırlanmıştır. Bu çerçevede, Bakanlık DPT ile ortak kalkınma planlarını hazırlamaya devam etmiştir. Avrupa Birliği adaylığı öncesinde Türkiye’de bölge planlaması uygulamalarına bakıldığında ise Köyceğiz-Dalaman Projesi (1957), Doğu Marmara Bölge Planı (1963), Zonguldak Bölge Planı (1963–1964), Antalya Planı (1960–1965),

Ege Bölgesi Kalkınma Planı (1963–1969), Çukurova Bölgesi Planlama Projesi (1962), Keban Planı (1964), 1989 yılında başlamış olan Güneydoğu Anadolu Projesi, 1990’ların ikinci yarısında Doğu Karadeniz Bölgesi Kalkınma Planı, Doğu Anadolu Kalkınma Planı, Zonguldak-Bartın-Karabük Bölgesel Kalkınma Projeleri, Yeşilırmak Havzası Gelişim Projesi (1997) (Dulupçu, 2006: 233–238; Karabulut: 2007: 740–749; Sarıca, 2001: 166–170) sayılabilir.

Köyceğiz-Dalaman Projesi 1957 Fethiye Depremi sonrası Fethiye ve çevresinin yeniden yapılanması için hazırlanmıştır. 1958 yılında OECD’nin İtalya ve Yunanistan’da yürüttüğü bölgesel kalkınma planlarına uygun şekilde hazırlanan Projenin uygulanması için Köyceğiz seçilmiştir. Bu Projenin amacı, örnek olarak seçilen yerlerde toplum için en uygun kalkınma yöntemlerinin araştırılması ve uygulanması, elde edilen sonuçlar doğrultusunda uygulamanın benzer durumdaki diğer bölgelere yaygınlaştırılması olarak belirtilmiştir. UNESCO’nun da katkıda bulunduğu çalışmalara, Türkiye’den bir çok kamu kurum ve kuruluşu dahil edilmiştir. Ancak, çalışmalar DPT’nin kuruluşundan bir süre sonra durdurulmuştur. Bölgesel çalışmalar için çok küçük bir uygulama olan proje alanı, daha sonra DPT tarafından toplumsal kalkınma için bir model olarak seçilmiş fakat bütün bu çalışmalar birtakım önerilerin hazırlanmasından öteye geçememiştir (Bayramoğlu, 2005: 56; Kayan, 2012: 109–110).

Doğu Marmara Planlama Projesi Türkiye’de hazırlanan ilk bölge planı olarak kabul edilen bu Projenin çalışmaları planlı kalkınma döneminden önce başlamıştır (Taştekin, 2007: 161). Plan, İstanbul’un büyümesinin kaçınılmaz olduğu ve ülke kalkınması açısından bu büyümenin özendirilmesi gerektiğinden hareket eden, İstanbul, Kocaeli, Sakarya, Bursa, Balıkesir, Tekirdağ, Edirne, Kırklareli ve Çanakkale illerini içine alan bir anakent planı niteliği taşımaktadır (Bayramoğlu, 2005: 57; Kayan, 2012: 110; Tekeli, 1972: 38). Ayrıca, Plan doğrultusunda 1960 yılında İmar ve Planlama Genel Müdürlüğü Bölge Planlama İdaresi’ne bağlı bir taşra örgütü şeklinde çalışan, ilk Bölge Planlama Bürosu İstanbul’da kurulmuştur. Planın getirdiği yenilik ve öneriler kısaca şöyle belirtilebilir (Keleş, 2010: 329–330): Gelecek 10–20 yıl içinde, İstanbul’un Anadolu yakasının gelişmesine öncelik ve ağırlık verilmesi gerekir. İstanbul’un Avrupa yakasındaki gelişmesiyle, ulaşım alt yapısı ihtiyacı oluşacaktır. İstanbul’a aşırı göçün önlenmesi için İzmit-Adapazarı arasında büyük bir sanayi bölgesinin kurulması önerilmiştir. Planda sanayinin, Derince-İzmit ve Adapazarı’nı içine alan İstanbul’un doğusunda yer alması gerektiği belirtilmiştir.

Zonguldak Projesi çerçevesinde demir-çelik ve kömür üretim merkezi olan Zonguldak için hazırlanan plan, nüfus artışı ve kalkınma arasında uyumlu artışın sağlanması, bölgedeki altyapıyı geliştirmeyi, gelir farklılıklarını azaltmayı, kentleşmeyi özendirmeyi, kamu ve özel sektör yatırımları arasında denge sağlamayı amaçlamaktaydı (Bayramoğlu, 2005: 57–58; Bölgesel Gelişme Özel İhtisas Komisyonu Raporu, 2000: 31; Kayan, 2012: 111; Taştekin, 2007: 162; Tutar ve Öztürk, 2003: 6).

DPT tarafından hazırlanan Antalya Projesi Antalya, Isparta ve Burdur’u içine almaktaydı. Projenin amacı, Antalya, Isparta ve Burdur illerinde ekonomik ve toplumsal yönden dengeli bir gelişmeye temel olacak, yatırım öncesi araştırmaları yapmak, hem başka bölgelerde yapılacak araştırmalar için, hem de Türk personelin planlama yöntemleri konusunda yetiştirilmesini sağlamak üzere, bir pilot proje hizmeti görmekti (Bayramoğlu, 2005: 59; Bölgesel Gelişme Özel İhtisas Komisyonu Raporu, 2000: 32; Keleş, 2010: 333). Söz konusu proje DPT’nin kontrolünde Birleşmiş Milletler Teşkilatı Kalkınma Fonu’ndan ve Dünya Tarım Gıda Örgütü’nden (FAO) sağlanan mali desteklerle projeler gerçekleşmiştir.

Çukurova Bölgesi Projesinin başlıca amacı sektörler arası katılımcı yaklaşımla bölge gelirini yükseltecek yatırım önceliklerini ve ihtiyaçlarını tespit edilmesiyle içinde kaynakların dengeli dağılımının sağlanması amaçlanmıştır. Proje, 1962 yılında İmar ve İskan Bakanlığı tarafından envanter çalışmalarıyla başlamış ve 1963 yılında DPT projeye katılmıştır. Proje Adana, Mersin ve Hatay illerini içine alacak şekilde uygulanmıştır (Dinler, 2001: 218; Keleş, 2010: 267; Bayramoğlu, 2005: 58; Tutar ve Öztürk, 2003: 7). Planda, belirli yatırım projeleriyle ilgili öneriler bulunulmuş, tarımsal kalkınma ve sanayi öncelikli kalkınma hedefleri belirlenmiş, bölgedeki turizm potansiyeli ele alınmış ve önerilerde bulunulmuştur (Bölgesel Gelişme Özel İhtisas Komisyonu Raporu, 2000: 32).

Keban Projesi Doğu Anadolu Bölgesinin ekonomik kalkınmasına ivme kazandırmak bölgeler arasındaki kalkınma farklılıklarını azaltma isteğinin dışında Keban Barajının ortaya çıkardığı bölgesel sorunların çözümüne ilişkin olarak hazırlanmıştır. Bölgede, sanayinin toplam gelir incindeki payını arttırmaya dönük, tarımsal faaliyetlerden elde edilen gelirin miktarını azaltmak Projenin hedefleri arasında yer almaktaydı (Bayramoğlu, 2005: 58; Keleş, 2010: 333; Tutar ve Öztürk, 2003: 8–9).

Güneydoğu Anadolu Projesi (GAP) bugün, su kaynakları geliştirmesiyle birlikte tarım, ulaştırma, sanayi, kentsel ve kırsal altyapı, eğitim, sağlık, konut, turizm ve diğer

sektörlerdeki yatırımları da içine alan, sürdürülebilir kalkınmayı hedefleyen ve insani kalkınmaya dayalı bütünleşmiş bir bölgesel kalkınma projesi olarak planlanmıştır (Mengi ve Algan, 2003: 266; Bölgesel Gelişme Özel İhtisas Komisyonu Raporu, 2000: 39–40; Kaya, 114–115; Keleş ve Mengi, 2013: 203–206). 1977 yılında Fırat Havzası ile Dicle Havzası’nın kapsayan bu Proje Güneydoğu Anadolu Projesi olarak isimlendirilmiştir. 1986 yılında, resmi olarak GAP ile ilgili çalışmalar yapan birimler arasında koordinasyonu sağlama, bilgi-belge toplama ve plan yapma görevi DPT’ye verilmiştir (GAP İdaresi Başkanlığı).

Devlet Planlama Teşkilatı Projeyle ilgili çalışmasını GAP Master Planıyla tamamlamış ve DPT’nin koordinasyonunda başkanlık birimlerinin temsilcilerinin de yer aldığı Plan Danışma ve Koordinasyon Grubu oluşturulmuştur (Bulut, 2005: 215; Erol, 1999: 16; Mengi ve Algan, 2003: 266). GAP Master Plan önerileri doğrultusunda plan, program, proje, koordinasyon ve izleme yapacak bir idare, 6 Kasım 1989 tarih 388 sayılı Kanun Hükmünde Kararname (KHK) ile Güneydoğu Anadolu Projesi Bölge Kalkınma İdaresi Teşkilatı (GAP İdaresi Başkanlığı) kurulmuştur (Bölgesel Gelişme Özel İhtisas Komisyonu Raporu, 2000: 37).

Zonguldak-Karabük-Bartın Bölgesel Gelişme Projesiyle; Karabük Demir-Çelik özel sektöre devredilmesiyle ortaya çıkacak ekonomik ve toplumsal sonuçlarının belirlenmesi, proje kapsamında bölgesel kalkınma planlarının yapılması bölgelere yapılacak yatırımların belirlenmesi amaçlanmıştır (Algan ve Mengi, 2003: 279; Bölgesel Gelişme Özel İhtisas Komisyonu Raporu, 2000: 33; Sarıca, 2001: 173–174; Tutar ve Öztürk; 2003: 11).

Doğu Anadolu Bölgesi Kalkınma Planı (DAP), DPT denetiminde ve Bölgesel Gelişme ve Yapısal Uyum Genel Müdürlüğünün gözetiminde, Doğu Anadolu Bölgesinde bulunan üniversitelerin katılımıyla, ortaklık ve işbirliğiyle oluşturulmuştur (Bölgesel Gelişme Özel İhtisas Komisyonu Raporu, 2000: 34). Bu Projenin öncelikli hedefi bölgede tarım ve hayvancılık alanında yatırımları desteklemek ve gerekli alt yapıları oluşturmak, bölgede yatırımcıları çekmek için gerekli çalışmaları yapmaktır (Keleş, 2010: 337; Sarıca, 2001: 201–202). Doğu Anadolu Projesi Bölge Kalkınma İdaresi Başkanlığı, 08 Haziran 2011 tarih ve 642 numaralı Kanun Hükmünde Kararname ile kurulmuştur. Doğu Anadolu Projesi (DAP) Bölge Kalkınma İdaresi Başkanlığı’nın görev alanı içinde 14 (Ağrı, Ardahan, Bingöl, Bitlis, Elazığ, Erzincan, Erzurum, Hakkâri, Iğdır, Kars, Malatya, Muş, Tunceli, Van) il bulunmakta olup, merkez

teşkilatı Erzurum’dur (DAP Bölge Kalkınma İdaresi Başkanlığı, n.d.). Doğu Anadolu Projesi faaliyet alanında kalkınmanın sağlanması için bölge planlarının yapılması, bölgeyle ilgili projeler geliştirmek ve koordinasyonu sağlayarak bölgede kalkınmada ivme sağlanması amaçlanmıştır (DAP Ana Planı, 2000: 1–2; Gündüz, 2000: 189–191; DAP Bölge Kalkınma İdaresi Başkanlığı, n.d.).

Doğu Karadeniz Bölgesi Gelişme Projesi (DOKAP) 1999 yılında DPT’nin ve Japon Uluslararası İşbirliği Ajansı’nın (JICA) kurduğu ortaklıkla oluşturulmuştur. DOKAP illerini kapsayan proje doğrultusunda 2020 hedefi doğrultusunda uyumlu Bölge Gelişme Ana Planı hazırlanacak planlarla bölgenin ihtiyaçları doğrultusunda oluşturulacak projelerle kalkınmayı desteklemektedir (Aydın, vd., 2000: 42–43; Bayramoğlu, 2005: 90; DOKAP Ana Planı, 2000: 61–62; Sarıca, 2001: 185–186). DOKAP bölgesel kalkınmasının amaçları, işgücünü geliştirmek, yaşam standartlarını geliştirmek ve bölgesel kalkınma için kaynaklar yaratmak, bölgelerarası dengesizlikleri azaltarak bölge dışına göçü engellemek, sosyo-ekonomik kalkınma uygulamalarını çeşitlendirmek olarak belirlenmiştir (DOKAP, 2000: 7).

Yeşilırmak Havza Gelişim Projesi Yeşilırmak bölgesinde yaşanan sel ve su taşkınları erozyon, su ve çevre kirliliğinin engellenmesi ve çevreyi en az şekilde etkileyecek arazi kullanımının sağlanması, doğanın korunması ve gerekli denetimlerin sağlanması amaçlanmaktadır (Bayramoğlu, 2005: 91; Mengi ve Algan, 2003: 279). Bu bağlamda ilgili kamu, özel sektör, yerel yönetimler ve STK’lar arasında işbirliğini sağlamak havzada yer alan (Amasya, Çorum, Samsun, Tokat ve Yozgat) illerin katılımıyla 1997 yılında yayınlanan Bakanlar Kurulu Kararıyla bölgede İl Özel İdareleri Hizmet Birliği kurulmuştur. Yeşilırmak Havzası İl Özel İdareleri Hizmet Birliği'nin kurulmasıyla Coğrafi Bilgi Sistemiyle (CBS) birlikte başlatılan faaliyetlerde yollar ve yerleşim yerleri, akarsular ve göller, arazi kullanın durumu gibi benzer durumlarla ilgili analizler yapılmıştır (Mengi ve Algan, 2003: 279; Bölgesel Gelişme Özel İhtisas Komisyonu Raporu, 2000: 37). Bu sayede bölgede çevreye en az zararı vererek uygun kullanımı sağlamak ve ekonomik arazi kullanımının planlanması yapılmıştır.

Türkiye’de yukarıda bahsedilen Yerel ve bölgesel kalkınma projeleri ve programlarıyla bölgesel kalkınma farklarının azaltılamamış olmasında söz konusu projelerin ve programların etkin şekilde uygulanamaması, bölgesel kalkınmada kurumsallaşmanın sağlanamaması ve mali kaynakların etkin bir şekilde dağıtılmamış ve kullanılmamış olmasıdır (Kayasü ve Yaşar, 2006: 205). 1960’larda Türkiye’de

uygulanan DPT koordinasyonunda geliştirilen ve uygulanan planlarda saptanan öncelikler çerçevesinde belirlenen kalkınma politikası, bölgesel dengesizliklerin giderilmesinde istenen sonuçlara ulaşıldığı söylenemez (Kayasü ve Yaşar, 2006: 206). Ekonomik kalkınma için yerel kurumsal kapasitenin artırılması, bölgelerin içsel potansiyelin yereldeki aktörlerle işbirliği içinde değerlendirilmesi, kurumsal altyapının güçlendirilmesi gerekmektedir (Kayasü ve Yaşar, 2006: 205–206). Bu nedenle söz konusu proje ve programlarda bölgesel/yerel aktörlerle ortaklık ve işbirliklerinin yeteri kadar geliştirilememesi, bölgesel ihtiyaçların tam olarak tespit edilebilmesi açısından yerel aktörlerin katılımın düşük seviyelerde kalması, yaşanılan bölgesel farlıkların çözümünde yerel özelliklerin dikkate alınmadan aynı planların tüm bölgelerde uygulanması ve merkezi yönetim kontrolünde ve denetimde geliştirilen planlara uygun projeler uygulanmaktadır (Akın, 2006: 296–297; Kayasü ve Yaşar, 2006: 202). Bu nedenle katılımcı bir yaklaşımla hazırlanmayan ve merkez odaklı bir planlama anlayışıyla ortaklıkların ve işbirliğinin sağlanmaması nedeniyle bölgesel kalkınma konusunda istenen sonuçlar alınamamıştır.

2.5. Türkiye’de Kalkınma Ajansları ve İstatistiki Bölge Birimleri