3.2. YAĞ CAMİİ KÜLLİYESİ 3.2.1. Yağ Camii ve Medresesi
Bulunduğu Yer: Adana ili merkez Seyhan ilçesi Ali Dede mahallesi, Ali Münif Yeğenağa caddesi üzerinde bulunmaktadır.
Mimari Özellikleri: Yağ Camii’nin arşivlerde geçen isimleri; Câmi-i Atik, Eski Cami, Halil Bey Camii’dir. Yağ Camii isminin verilmesinin sebebi, bu civarda eskiden zeytin yağ pazarının kurulmasındandır. 165 Külliye halinde Piri Paşa tarafından büyük bir camii, medrese ve imaret ile birlikte farklı tarihlerde inşa edilmiştir.166
14. yüzyılda yapıldığı tahmin edilen St. Jan Kilisesi’nin yerine 1501 yılında yapılmıştır. Yağ Camii’ni St. Jan Kilisesi’nden camiye çeviren ilk kişi bilinmemektedir. Ancak eserin kitabesinden de anlaşılacağı üzere Ramazanoğlu Halil Bey esaslı şekilde yenilemiş, oğlu Piri Paşa da taç kapıyı, son cemaat yerini ve avluyu üç taraftan çevreleyen medreseyi yaptırmıştır. Cami, kuzeyde klasik Osmanlı tarzına uygun abidevi bir taçkapı ve batıda sade bir kapıyla sokağa açılan “L” şeklindeki avlunun güneyine kurulmuştur. (Fotoğraf, 69, 70) Kilisenin apsis ve koro bölümü caminin harim kısmına dahil edilmiştir. Ancak doğu kısmında bulunan bu bölüm, asıl harime göre daha dar ve derin olduğu için cami ters “L” plan şeması arz etmektedir. Son cemaat yeri, mukarnas başlıklı dört sütun ve kısa bir duvar üzerine oturmakta olan beş sivri kemerin taşıdığı, içten ahşap düz tavanla, dıştan düz toprak damla örtülüdür. Üç sivri kemer gözü ve düz atkılı bir pencere ile son cemaat yerine açılan asıl harim, her biri üçer sivri kemer gözlü kıbleye dik beş sahından meydana gelmektedir. (Fotoğraf, 74-75) Bu güneydeki kemerler bir taraftan doğrudan doğruya duvara birleşirken kuzeydeki kemerler gömme ayaklara oturmaktadır. Kemerlerin yükseklikleri ve genişlikleri birbirinden farklıdır. Caminin pencerelerinin düzensizliği içeride loş bir hava oluşturmuştur. (Fotoğraf, 77) Mihrap ve minber ise oldukça sade olup sonradan yapılan tamirlerin veya yanlış restorasyonların izi mevcuttur. (Fotoğraf, 75-76) Hülasa; Adana’daki en eski İslam eserlerinden biri olan Yağ Camii’nin plan, mimari ve süsleme bakımından fazla bir özelliği yoktur. Çok
165 Nusret Çam, a.g.e., s. 105.
sayıda sütun üzerine oturan beşik tonozlarıyla camii, Selçukluların ve bazı Beylikler devri camilerinin devamından ibarettir.167
Camiinin üç kitabesi bulunmaktadır. Bunlardan en eskisi olan h. 906 / m. 1501 tarihli kitabe harime girişi sağlayan ortadaki ile sağdaki kemerlerin arasına konulmuştur. (Fotoğraf, 73)
Yağ Camii Harim Kuzey Duvarındaki Kitabe Hattat: Bilinmiyor.
Yazı Çeşidi: Celi Sülüs
Malzeme ve teknik: Mermer üzerine zemin oyma tekniği Renk: Beyaz Dil: Arapça Metin: ناضمر نب ليلخ يسرغلا ريبكلا يولوملا يلعلا ميركلا رقملا كرابملا دجسملا اذه ددج هرصنا الله زعا ا ةرجهلا نم ةامعستو ةتس ةنس مارحلا ةدعقلا يذ رهش لهتسم خيراتب هرادتقا فعاضو .ةوبنل Okunuşu:
1-Ceddede hâze’l-mescide’l-mübareke el-mekarru’l-kerîmu’l-Aliyy’ul- mevleviyyu’l-kebîru’l-Ğarsî Halil bin Ramazan eazzallâhu ensarahû.
2- Ve dâafe iktidârahû bi târihi müstehelli şehr-i zilkâdeti’l-haram sene sitte ve tis’amie mine’l hicreti’n-nübüvveti.
Türkçesi:
Bu mübarek mescidi, mekarr (cennetmekan) Kerim, Yüce, Mevlevi, Büyük Emir, Ğarsi (hayırlı eserler kuran) Ramazanoğlu Halil, 906 senesinin Zilkade ayının başlarında yeniden yaptırdı. Allah yardımını aziz ve iktidarını daim etsin.
Değerlendirme: Kitâbe mermer üzerine mermerle aynı renkle iki satır halinde yazılmıştır. Gayet net okunacak ve tahlil yapılacak biçimde muhafaza edilerek bozulmadan günümüze kadar gelmiş Ramazanoğulları kitabelerindendir.
Döneminde göre iyi bir celi sülüsle yazıldığı görülmektedir. Mesela; Adana Ulu Camii doğu taç kapısındaki celi yazıyla kıyasladığımızda özellikle ع م ف ق gibi yuvarlak yapıdaki harflerin daha estetik yazıldığını görürüz. Elbette yanlış restorasyonların da yazının bozukluğunda payı vardır.
Kitabenin ölçüleri dıştan 3.40 X 1.29 cm boyutundadır. Kalem kalınlığı ise; 10 mm.dir. İstife ilk bakıldığında dikkati çeken husus, birinci satırda düzenli bir şekilde dizilmiş lâm-ı târifler ve ard arda üç kez yan yana gelen yâ-i mâkuslardır. Bunlar, istife son derece düzenli, estetik ve dinamik bir görünüm kazandırmıştır. Lâm-ı tariflerin bir araya gelmesinin nedeni camiyi yeniden yaptıran Halil Bey için kullanılan el-kerim, el-aliyyu, el-mevlevi, el-ğarsiyyu gibi övgü unvanlarının birbiri ardınca kullanılmasıdır. Yâ-i makuslar ise; dikey harflerin üzerinden yatay geçerek yazıyı monotonluktan kurtarmıştır. (Fotoğraf, 73)
Elif ve lam harflerinin zülfeleri kısa bırakılmıştır. Harflerin dönüşlerindeki incelik ve yumuşaklığa dikkat edilmiştir. Sertlik ve kütlük yoktur. İstifte harekelere ve mühmel işaretlere yer verilmiştir.
Yağ Camii İkinci Kitabesi
Kitabe, Adana Bölge Müzesi’nde bulunmaktadır. Hattat: Bilinmiyor.
Yazı Çeşidi: Celî Sülüs
Malzeme ve Teknik: Mermer üzerine zemin oyma Renk-Dil:
Metin:
هل الله رفغ ناضمر نب ليلخ نب ىريب نانملا الله ىلع لكوتملا
هءامعست و نيثلث و نينثا ةنس مارحلا مرحم رهش ةرغ خيراتب هيدلاولو Okunuşu:
1-el-Mütevekkil alallâhi’l-Mennan Pirii bin Halil bin Ramazan ğafferallâhu lehu
2-velivâlideyhi bi-tarihi ğurrati şehr-i Muharrami’l-Haram sene isneyni ve tis’amie.
(h. 932/m. ekim 1525) Türkçesi:
Nimeti bol Allah’ı kendisine vekil eden Ramazanoğlu Halil oğlu Piri, -Allah onu, annesini ve babasını affetsin- 932 senesinin Muharrem ayı ortalarında yazdırdı. (m. Ekim, 1525)
Değerlendirme: 99,5 x 31,5 cm. boylarında mermer üzerine iki satır celi sülüsle yazıldığı bilinmektedir. 168 Yazının görseline ulaşılamadığından değerlendirme yapılamamıştır.
Yağ Camii Medrese Kitabesi
Yağ Camii’nin avlusunda bulunan medrese, camiinin “L” şeklindeki avlusunun etrafındaki hücrelerden ve dershane işlevini gören bir eyvandan teşekkül etmektedir. Medrese kitabesi ise; camiyi kuşatan avlunun taç kapısında bulunmaktadır. (Fotoğraf, 70,79)
Hattat: Bilinmiyor. Yazı Çeşidi: Celi Sülüs
Malzeme ve Teknik: Mermer üzerine zemin oyma Renk ve Dil: Beyaz – Arapça
Metin: هرصن زع ناخ ميلس ناطلس نب ناخ هاش ناميلس ناطلس مظعا نارق بحاص تلود نامز يف لاا نم ريما عماجلا اذه ممرتو ةسردملا اذه اشنا يف ناضمر نب ليلخ نب ىري نايع نس ة 1553
Okunuşu: 1- Fî zamani devlet-i sâhıb kıran a’zam-ı sultan Süleyman Şah Han bin Sultan Selim Han azze nasrahû.
2- Enşee hâzihi’l medresete ve terammeme haza’l-câmie emîru’l minel a’yan Piri bin Halil bin Ramazan fî sene 960. (M. 1553)
Türkçesi: 1- En büyük Sâhib kıran Sultan Selim Han oğlu Sultan Süleyman Şah Han’ın saltanatı zamanında –yarsını aziz olsun-
2- 960 senesinde Ramazanğlu Halil oğlu seçkin beylerbeyi Piri, bu medreseyi inşa, camiyi tamir ettirdi.
Değerlendirme: Kitabe, metninden de anlaşılacağı üzere hem caminin tamir, hem de medresenin inşa kitabesidir. Külliyeyi ifade eden bu yazı, avlu taç kapısında dönemine göre hoş bir celî sülüsle iki satır halinde, münavebeli siyah-beyaz taşların zıvanalı geçmesiyle oluşan kapı kemerinin hemen üstündeki mermer bloklara yazılmıştır. Kitabenin iki uç kısmında simetrik olarak rumi ve tepeliklerden oluşan beyzî formda tezyînî unsur bulunmaktadır. Bu formların uç kısımlarında da şemse’ye benzer tepelik tezyînatı bulunmaktadır. Dıştan 1.30 cm en ve 50 cm boya sahip olan kitabenin zemininde de birkaç motif göze çarpmaktadır. Bu motifler, dıştaki tezyinatla uyumlu tepelik ve rumi motifleridir. Bunlar bazen harflere birleşmiş, bazen de tek başına zemindeki boşluğu doldurmuş olarak karşımıza çıkmaktadır. 16. Yüzyıldaki yazılarda zeminde çerçevedeki motiflere az da olsa yer verilmiştir. Zira bu özellik Anadolu Selçuklu celî sülüs yazının bir uzantısıdır. Benzer uygulama Adana Ulu Camii Doğu taç kapısı, Ramazanoğlu Türbesi çini sanduka kitabelerinde de görmekteyiz. (Fotoğraf, 71-72)
Kitabenin istifine ilk bakıldığında dikkati çeken özellik; birinci satırdaki ن (nun)harflerinin satırın üst kısmına gelecek şekilde sıralanmasıdır. Bu nun harfleri 8 tane olup yazıya akışkanlık ve hareketlilik katmıştır. Ayrıca elif, lam, tı ve zı gibi dikey harflerin yan yana sıklıkla gelmesi yazıya canlılık getirmiştir. Genel olarak bakıldığında harflerin boyları normalden biraz daha fazla uzun yazılmıştır. Özellikle elif, lam gibi dikey harflerde, alt satırdaki lâmelif’te, عماجلاkelimesindeki ayın ع harfinde bu uzunluk bariz görülmektedir. Dönüşler ve yuvarlak harfler gayet estetik ve yumuşak bir görünüme sahiptir. Ancak nun harflerinin baş kısımlarındaki zülfeler keskin ve serttir. Bu husus da celi sülüsün gelişmekte olduğunun göstergesidir.
Yazı istifi satırın tamamına düzenli bir dağılımla sağlanmıştır. Göze çarpan seyreklik ve sıkışıklık söz konusu değildir. Az miktarda harekelere yer verilmiştir. Mühmel işaretler (ض ص ع) ve cezm de yazılmıştır. Noktalı harflerin noktası konulmuş, üç noktalı olan ش (şın) harfinin noktaları Osmanlıca karakterde yazılmıştır. İçi dolu kapalı yuvarlak formda cezm işlevini görüldüğü tahmin edilen daireler çok sayıda göze çarpmaktadır.