Çarşı Hamamı (H 936/M 1529)

Bulunduğu Yer: Adana Merkez Seyhan ilçesi Ulu Camii mahallesi, Ali Münif Yeğenağa caddesi üzerinde Büyük Saat’in kuzeyindedir.

Mimarisi: Kitabesinden anlaşıldığına göre Ramazanoğlu Beyi Piri Paşa tarafından M. 1529 yılında yapılmıştır. Irmak hamamından daha sonra inşa edildiği için yapıldığı dönemde “Hamam-ı Cedid” yani “Yeni Hamam” olarak adlandırılmıştır. Ancak 18. Yüzyılda bir hamam daha yapılınca halk bu yapılan hamama da “Yeni Hamam” demeye başlayınca Piri Paşa’nın yaptırdığı bu Yeni Hamam “Çarşı Hamamı olarak anılmaya başlamıştır ve günümüzde de bu isimle anılmaktadır.156

Çarşı Hamamı bütün Türk hamamlarında olduğu gibi soğukluk, ılıklık ve sıcaklık olmak üzere üç ana bölümden meydana gelmektedir. Soğukluk, “L” şeklindeki dört tane gömme ayak üzerine oturan ve köşelerde kubbeye geçiş unsuru olarak pandantifler kullanılan 8.70 m. Çapındaki hafifçe sivri bir kubbe ile örtülmüştür. Soğukluğun doğusundaki bir kapı ile beşik tonozla örtülü ara mekana oradan da ılıklık kısmına geçilmektedir. Ilıklık, ortadaki kubbe örtülü bir sofa ile güneydeki dikdörtgen planlı umumi yıkanma mahalli ve kuzeydeki iki halvet ile bir eyvandan meydana gelmektedir. Hamamın sıcaklık kısmında ise Türk hamamları içersinde en çok kullanılan merkezi kubbeli, köşe halvetli, haçvari eyvanlı plan tatbik edilmiştir. Sekizgen bir göbek taşı bulunan ortadaki mekan, takriben 5.20 m. Çapındaki bir kubbe ile örtülmüştür. Kubbenin oturduğu plan sekizgen olduğu için içten kasnağa ihtiyaç duyulmayan kubbeye geçiş için pandantiflerden istifade edilmiştir. Bu kubbenin eteği bir sıra, pandantifler ise üç sıra halinde pek derin olmayan hafif mukarnaslarla zenginleştirilmiştir. Hamamın sıcaklığındaki köşe halvetleri de aynı şekilde ve daha küçük kubbelerle dört ana yönde birer tane olmak üzere yerleştirilen eyvan ise beşik tonozla örtülmüştür.157

Dikdörtgen biçimli giriş kapısındaki (taç kapı) motiflerin inceliği Selçuklu dönemi bezemelerini çağrıştırır. Kapı nişinin içinde üzengi taşının bulunduğu kısım,

156 _{Gözde Ramazanoğlu, a.g.e., s. 193.} 157 _{Nusret Çam, a.g.e., s. 83.}

bant biçimindeki mukarnas işlemeyle zenginleştirilmiştir. Niş kemeri dahil olmak üzere taç kapının üst kısmı kabartmalı bitkisel desenlerle tezyin edilmiştir.158 _Bitkisel bezemeler, mâil kesim tekniğiyle işlenen pek grift rumîlerden, palmetlerden, kıvrık dallardan oluşmaktadır. Çarşı Hamam’ının bu bitkisel süslemelerinin bir benzeri de kitabenin üst kısmında girintili çıkıntılı diş sırası ile çerçevelenen ve kafes tekniğiyle işlenmiş olan bir kabaranın iki tarafında uygulanmıştır. (Fotoğraf 57)

Adana Çarşı Hamamı sıcaklık planı itibariyle klasik Türk hamamları plan şemasını devam ettirmekle birlikte taç kapısının yan tarafa alınması, soğukluğun güney ve kuzeyde enlemesine birer mekanla genişletilmesi, ılıklığın ise geniş tutularak yarım bir sıcaklık planında yapılması sebebiyle dikkat çekmektedir. Ayrıca eserin taç kapısı 16. Yüzyılın ikinci çeyreğinde Klasik Osmanlı mimarisi döneminde yapılmış olmasına rağmen, grift ve zengin nebati motiflerle tezyin edilmiş olması sebebiyle 13. Yüzyıl sonları Selçuklu ve 14. Yüzyıl Beylikler Devri anlayışını, cephedeki bu süslemelerin herhangi bir taksimat dahilinde ele alınmamış olması sebebiyle (serbest teknik) Memlüklü anlayışını sergilemektedir. 159 _{(Fotoğraf, 58)}

Çarşı Hamamı İnşâ Kitabesi Hattat: Bilinmiyor.

Yazı Çeşidi: Celi Sülüs

Malzeme ve Teknik: Mermer üzerine zemin oyma tekniği Renk ve Dil: Beyaz- Arapça

Metin: كرابملا مامحلا اذه اشنا ةدلب يف نءاكلا ةرامعلا لجلا فقو و وحرملا نبا يريب اندا ةنس ىف ليلح م تس ةامعستو نيثلاثو

Okunuşu: Enşe’e hâze’l-hamâme’l-mübâreke ve vekafe li-ecli’l-imâreti’l- kâin fî beldeti

158 _{Gözde Ramazanoğlu a.g.e., s. 194.} 159 _{Nusret Çam, a.g.e., s.84.}

Adana Piri ibni’l-merhûm el-emîr Halil fî seneti sitte ve selâsine ve tis’amie. Türkçesi: Bu mübarek hamam, Adana şehrinde bulunan imârete gelir sağlamak için merhum Halil Bey’in oğlu Pîri, dokuz yüz otuz altı yılında yaptırdı ve vakfetti.

Değerlendirme: Kitabe, celi sülüsle iki satır halinde yazılmıştır. Yaklaşık 1 metrelik ene sahip olan kitabenin iki yanında taç kapıdaki diğer nebâti tezyînata nisbeten sade, rumi dolgulu bir palmet kompozisyonu tatbik edilmiş ve taç kapı kavsarasının oturtulduğu konsol kısmının zarif mukarnaslarının tabanları da küçük lotüslerle bezenmiştir. 160

Yazı karakter ve harf anatomisi itibariyle Adana Ulu Camii’nin doğu taç kapısındaki kitabeye benzer niteliktedir. Kitabe zemininde yer yer gözlemlenen palmet , (tepelik) ve rumi motifleri dönemin özelliklerini yansıtmaktadır. Ulu Camii doğu taç kapısı kitabesinde de zeminde rumi ve tepelik formunda motifler göze çarpmaktadır. İkisinin de yaklaşık olarak aynı dönemde yazıldığını, hatta aynı hattatın elinden çıktığını söyleyebiliriz. Yazıda rumiler, köşelerdeki boşluğu doldurmak için konulmuşken tepelikler çoğu yerde harflere bitiştirilerek tezyin edilmiştir. İkinci satırdaki vav harfinde, tepelik aynı harfin hem uç kısmına hem de baş kısmına eklenmiştir.

Kitabe istifine genel olarak bakıldığında düzenli bir dağılım gözlemlenir. İstifte seyreklik ve sıkışıklık bulunmamaktadır. Üst satırda alt satırdaki harflere kıyasla; elif, lam gibi dikey harfler daha yoğunlukta tevâfuk etmiştir. Yâ, kef gibi harfler keşideli olarak yazılarak yazıya hareketlilik kazandırılmıştır. Bu keşideler aynı zamanda dikey harfleri enine kesmiş durumdadır. Mesela, ilk satırdaki kef harfinin keşidesi üç dikey harfin üzerinden geçmiştir. Birbiri içinden veya üzerinden geçen harfler genelde yazıyı monotonluktan kurtarmak için yazılmıştır. (Fotoğraf, 59)

Fotoğraf 57: Çarşı Hamamı taç kapı inşa kitabesi.