Felsefi açıdan “doğru”, hiçbir düşünce ve görüşün tekelinde değildir. Doğrunun tek olduğu ve bir konuda birden çok doğru olmayacağı da herkesin malumudur. İnsanların doğru üzerinde ihtilafa düşmeleri, doğrunun ihtilaflı olmasını gerektirmez. Ancak doğruya ulaştıran yollar çeşitli olabilmektedir.1
Bütün bilimsel çalışmalarda iki öğenin bulunması gerekmektedir. Bunlardan birincisi, olguların araştırılması ve gözlenmesi, ikinci ise delillerin sistematik bir şekilde analiz edilmesidir.2 Bundan dolayı hangi kavramın hukuki kavramlar kategorisi içine girdiğini belirleyebilmek çok büyük önem taşımaktadır.3 Bu ilkeden hareketle öncellikle hak kavramı ve din ve düşünce özgürlüğü kapsamında hem İslâm hukukçularının hem de modern hukukçuların farklı değerlenmelerinde etkin olduğunu düşündüğümüz metodolojik yönlere işaret edilmiştir.
“Din ve düşünce” kavramı hukuk, sosyoloji, felsefe, ahlak ve kelam gibi pek çok alanda kullanılmaktadır. Fakat her dalda ifade edilen anlam birbirinden farklıdır. Onun için burada bu kavramlar genelde İslâm hukuku ve modern hukuk açısından açıklanmıştır.
Çalışmamızda en uygun ve kullanışlı yol olarak dokümantasyon metodu ve gözlem tekniğinden yararlanılmıştır. Öncellikle bilimsel çalışmalar okunarak konuyla ilgili bilgi elde edilmeye çalışılmış, daha sonra gözlem tekniği kullanılmıştır. Örneğin bilimsel çalışmalar incelendikten sonra Kosova’daki bazı okulları ziyaret edip din dersi ve başörtü sorunu ile ilgili problemler incelenmiş ve her ikisi de temel hak ve özgürlüklerden olduğu halde okullarda yasaklandığı görülmüştür.
1 Çalışkan, İbrahim, “Ca’feri Mezhebinde İbadetler”, Milletlerarası Tarihte ve Günümüzde Şiilik Sempozyumu, İstanbul 1993, s. 481.
2 Duverger, Maurice, Metodoloji Açısından Sosyal Bilimlere Giriş (çev. Ünsal Oskay), Ankara ts., s. 90.
3 Duverger, a.g.e., s. 131.
Genel olarak hukuk sistemleri içinde din ve düşünce özgürlüğü ile ilgili çeşitli çalışmalar yapılmıştır. Ancak Kosova Anayasası’ndaki din ve düşünce özgürlüğünü ele alan müstakil bir çalışma yapılmamıştır. Fakat az da olsa çeşitli araştırmalar içerisinde konuya dair bazı bilgilere yer verilmiştir. Bunlar genellikle başörtü ve din dersleriyle ilgili olup din ve düşünce üzerine pek fazla araştırma yapılmamıştır.
Araştırmada genel olarak temel kaynaklara ulaşmak ilke edinilmiştir. Ayrıca bilindiği gibi konunun kapsamı birçok çağdaş bilim dalını çeşitli açılardan ilgilendirmektedir. Bu nedenle konunun bütünü veya belirli bir bölümünü kapsayan çeşitli bilimsel eser ve makale türü çalışmalardan bahsetmek mümkündür. Esasen güncel olması nedeniyle konunun muhtevasını çeşitli açılardan inceleyen geniş bir literatürün bulunduğuna işaret etmek gerekmektedir. Bu çalışmalardan imkân ölçüsünde istifade etmeye gayret gösterilmiştir. Gerek din ve düşünce özgürlüğünü doğrudan konu alan eserlerin gerekse bu muhtevanın alt başlıklarını ilgilendiren kısımlarıyla çeşitli tez ve makale türü çalışmaların varlığı bilinmekle birlikte, yine de yeni araştırmalara ihtiyaç duyulacağı düşünülebilir. Özellikle din ve düşünce özgürlüğü belli dönemlere göre incelenebilir. Örneğin Hz. Peygamber döneminde din ve düşünce özgürlüğü konusunda müstakil bir doktora çalışması yapılabilir. Zira bu konu geniş olduğu için tezimizde bu hususta fazlaca bilgiye yer verilmemiştir.
BİRİNCİ BÖLÜM KAVRAMSAL ÇERÇEVE I- İNSAN KAVRAMI
Tez konumuz bir insan hakkı olarak din ve düşünce özgürlüğü olması nedeniyle bu hakların sahibi olan insan kavramının üzerinde durulması gerekmektedir. İnsan, Arapça
“ins” kelimesinden türetilmiştir. Beşer ve insan topluluğu anlamına gelen ins, daha ziyade insan türünü ifade etmekte olup bu türün erkek veya dişi her ferdine insî - enesî yahut insân denmektedir.4 Kur’ân-ı Kerîm’de altmış beş yerde insan, on sekiz yerde ins, bir yerde de insî geçmektedir. Ayrıca bir âyette enâsî, iki yüz otuz yerde de nâs şeklinde çoğul olarak yer almaktadır.
İnsan hakları konusunda temel teşkil eden belirleyici unsurlardan biri, insanın menşei konusudur. Esasen buna dair düşünceler her dünya görüşünün temel taşını oluşturur. İnsanın nasıl yaşaması gerektiği hususundaki incelemelerin hepsi bizi, insanın nereden geldiği sorusunu sormaya yöneltir. İlim ile dinin buna verdiği cevaplar tamamen birbirinden farklıdır.5
İnsan hakları konusunda, İslam hukuku açısından önemli olan Allah’ın insanı nasıl tanımladığıdır. Kişilerin kendilerini nasıl tanımladığı önemli değildir.6 Allah'ın yeryüzündeki halifesi ve yaratılmışların en şereflisi olan insan hakkında doğru ve net bilgiler Kur’ân-ı Kerim’de bulunmaktadır. Kur’an’ın insan hakkında vermiş olduğu bilgilere bugünün fen ilmi henüz ulaşabilmiş değildir. Bugün aslı bozulmuş semavi dinlerden Hıristiyanlık, Yahudilik ile semavi olmayan Mecusilik, Budizm, Brahmanizm gibi dinlerle İslâm dininin insana bakış açısının kesin hatlarla ayrıldığı ortaya çıkmaktadır.
Söz konusu dinlerin birer felsefi görüş halinde ilâhî mesajdan yoksun olarak yaşama konulduğu günümüzde, insanın ihtiyaçlarını karşılayabilmek için onu geçici tatmin
4 İbn Manzûr, Ebu’l-Fâdl Cemâluddîn Muhammed b. Mükerrem, Lisânü’l-Arab, Beyrût, 1968, c. VI, s. 10;
Kutluer, İlhan, “İnsan”, DİA, c. XXII, İstanbul 2000, s. 320.
5 İzzetbegoviç, Aliya, Doğu ve Batı Arasında İslâm (çev. Salih Şaban), İstanbul 1993, s. 29.
6 Ayengin, Tevhid, İslâm ve İnsan Hakları (hukuki temeller ve çağdaş yorumlar), İstanbul 2007, s. 111.
yollarına itmesi de bu dinlerin metin ve mesajlarının, tahrif edilmeleri sebebiyle insanlar için yetersiz kaldığını göstermektedir.
Kur’an, insanı yeryüzünde kula kul olmaktan çıkararak yalnızca Allah’a kul olmaya çağıran ve ona ebedi saadet bağışlamak için Allah tarafından indirilmiş bir hayat kaynağıdır. Yine Kur’an-ı Kerim’de özellikle insan hakları açısından insanın muhterem ve saygın bir yaratılışa sahip olduğuna, aynı zamanda doğuştan kendisine verilmiş olan bir takım özelliklerine vurgu yapılmaktadır. Örneğin Allah Tîn süresinde “Biz, gerçekten insanı en güzel bir biçimde yarattık”7 buyurarak insanın en güzel yaratılışa sahip olduğunu açıklamıştır. Başka bir ayette de Allah, “Andolsun, biz insanoğlunu şerefli kıldık. Onları karada ve denizde taşıdık. Kendilerini en güzel ve temiz şeylerden rızıklandırdık ve onları yarattıklarımızın birçoğundan üstün kıldık,”8 buyurarak, kendi katından insana saygınlık, dokunulmazlık verildiğini ve diğer varlıklardan üstün kılındığı göstermiştir. Bir diğer ayette, “Hani, Rabbin meleklere, Ben yeryüzünde bir halife yaratacağım, demişti,”9 buyrularak onun yeryüzünde halife olarak görevlendirildiği, “Sonra onu şekillendirip ona ruhundan üfledi,”10 ayetiyle de Allah’ın Adem’i yarattıktan sonra ona kendi ruhundan üflediği gibi insana verilmiş olan bir takım özelliklerine vurgu yapılmaktadır. Yaratılıştan beri insana verilmiş bu vasıflar onun temel insan haklarından yararlanması için başka bir niteliğe ihtiyaç duymayacağını göstermektedir.
Hadislerde de insanla ilgili çeşitli açıklamalar bulunmaktadır. Her şeyden önce Hz.
Âdem’in beşer türünün müşterek atası olduğu vurgulanmış.11 Çok sayıda ayette geçtiği gibi hadislerde de “ins” kelimesiyle ifade edilen beşer türü “cin” denilen gizli türle birlikte zikredilmiştir.12 Her insanın fıtrat üzere doğduğunu ifade eden hadis,13 bu türün Allah karşısındaki konumunu belirleyen kendine has yaratılışına da işaret etmektedir.
Kur’ân-ı Kerim ve hadisler, insanı imtihan edilen bir varlık olarak sunmasının yanı sıra, insandaki acelecilik, acizlik, cimrilik, az şükreden varlık, hırsına düşkünlük,
7Tîn, 95/4.
8 İsrâ, 17/70.
9 Bakara, 2/30.
10 Secde, 32/9.
11 Buhârî, Tevĥîd, 38.
12 el-Muvatta, Eşribe, 15; Ebû Dâvûd, Salât, 102.
13 Müslim, Ķader, 25.
ümitsizlik, nankörlük, inkârcılık14 gibi bazı özelliklerine de işaret etmektedirler. Bu da onun insan haklarını ihlal etmeye müsait bir varlık olduğunu göstermektedir. Burada bahsettiğimiz özellikler ister mümin ister kâfir isterse münafık olsun insanın genel manadaki zaaf noktalarıdır. Bu zaaf noktaları ancak düzenli bir eğitim ve terbiye ile izale edilebilir.
İslâm’a göre insan; akli, bedeni, ahlaki ve ruhani en mükemmel meleke ve yeteneklerle donatılmış bir varlıktır. İnsan, maddi ve manevi her çeşit yükselmeye müsait bir şekilde, günahsız, tertemiz olarak doğar. Zahiren ve batınen varlıkların en güzelidir.15
İslâm dini insana en büyük değeri vermiştir. Onun evrende en değerli varlık olduğunu ilan ederek eşref-i mahlukât olduğunu bildirmiştir. İnsan hem biyolojik hem de psikolojik yapıya sahip bir varlık olup haklar konusunda her iki alanın da dokunulmazlığını isteme yetkisine sahiptir.16 Sadece et ve kemikten oluşan mekanik bir varlık olmayıp ruh ve bedeniyle beraber bir bütündür.