Bu kısımda; araştırmanın gerçekleştirmesindeki gerekçeler, bu amaç bağlamında yanıt aranılan sorular, araştırmanın içeriği, neden bu araştırmaya ihtiyaç duyulduğu, araştırmanın gerçekleştirilmesinde hangi yöntem ve tekniklerin kullanıldığı, araştırmanın sahip olduğu hipotezler gibi bilgiler yer almaktadır.
4.1.1. Araştırmanın amacı ve konusu
İntihar olgusu bireyi, ailesini ve toplumu etkileyen sorunların başında gelmektedir. Sebepleri fark etmeksizin devlet tarafından hürriyeti kısıtlanmış kişilerin ölümleri de kamuoyunun dikkatini çekmektedir. Devletin gözetim ve koruması altındaki bir bireyin herhangi bir şekilde gerçekleşen ölümü, yaşama hakkına yönelik (işkence ve kötü muamele de dâhil olmak üzere) kasıt veya ihmal olasılıklarını akla getirmektedir (Altun vd., 1995: 32).
Sosyolojinin bakış açısına göre intiharlar, toplumun birey üzerindeki kontrolünün yetersizliği veya başarısızlığıdır. Çalışmanın amaçlarından biri, devletin cezaevlerinde değişik mekanizmalar aracılığıyla kontrolü ve koruması altında tuttuğu mahpuslara olan yaklaşımının, kurumlarda yaşanan intihar davranışına olan etkisi yönünden irdelemektir. Bu durum, kurumlarda yürütülen psiko-sosyal ve eğitim faaliyetlerine de işlevsellik açısından göz atmayı gerektirecek bir husustur. Burada incelenecek diğer bir konu, otorite ile intihar davranışı arasındaki ilişkidir. Bu çalışma çerçevesinde intihar olgusu, intihar düşüncesinin başladığı andan intihar planına ve sonuç olarak intihar girişimi ile bu durumun sonuçlanmasına kadar uzanan karmaşık bir süreç olarak ele alınıp, değerlendirilecektir.
İntihar davranışlarının genel popülasyona oranla bu kadar yoğun yaşandığı yerler olan cezaevlerine dair; varoluş sebebi, tarihi, misyonu, kurumda gerçekleştirilen faaliyetler ve fiziki koşulları yönüyle bilgi vermek, mahpusların genel nüfusa oranla neden daha fazla intihar davranışında bulunduğunu anlamayı kolaylaştırmaktadır. Bu çalışmada, intihar oranlarının bu derece yüksek olmasında kurum koşulları kadar üzerinde durulacak bir diğer husus, intihar davranışında bulunan bireylerin kriminal
111
geçmişleridir. Kısaca intihar girişiminde bulunan mahpusun, cezaevine girmeden öncesi ve cezaevine girdikten sonrası yaşamsal özellikleri de araştırma kapsamında intihar davranışı ile ilgisi açısından ayrı ayrı ele alınacaktır.
Bu çalışmanın amacı, cezaevlerinde genel nüfusa göre dikkat çekici bir oranda fazla olan intihar girişimi rakamlarının sosyolojik açıdan nedenleri, sonuçları ve etkilerinin irdelenmesidir.
Araştırmanın amacı kapsamında aşağıdaki sorulara yanıt aranacaktır. 1-İntihar girişiminde bulunan mahpusların sosyo-demografik özellikleri nasıldır?
2-Mahpusların sosyo-demografik özelliklerinin, sosyokültürel ve ekonomik faktörlerinin intihar girişiminde bulunmasına etkisi ne düzeydedir?
3-İntihar girişiminde bulunan mahpusların, daha öncesinde çevresinde intihar davranışında bulunan kimse var mıdır?
4-Mahpusun kurumdaki sosyal, kültürel, eğitsel ve sportif faaliyetlere katılım oranları ile intihar girişimi arasındaki dağılım nasıldır?
5-Mahpusların aldıkları cezaların intihar düşüncesine etkisi ne düzeydedir?
6-Mahpusların kriminal özellikleri, intihar davranışlarına nasıl etki etmiştir?
7-Mahpusların içinde bulundukları kurumların çevresel şartları ile intihar girişimleri arasındaki ilişki ne düzeydedir?
4.1.2. Araştırmanın önemi
İntiharlar ile ilgili araştırmalar incelendiğinde, kurumsal bir otoriteye dayalı olarak gerçekleşen intiharlar bulunmaktadır (Emeksiz, 2014). Cezaevlerinde ümitsiz olma ile intihar ilişkisini belirlemeye yönelik araştırmalar bulunmaktadır (Palmer and Connelly, 2005). İntihar ile toplumsal cinsiyet arasındaki ilişkiyi ortaya koyan araştırmalar literatürde yer almaktadır (Beautrais, 2006: 154; Onur vd., 2011). İntihar ile stres ilişkisini ele alan araştırmalar mevcuttur (Gould vd., 1996: 1158). Cezaevlerindeki kalabalıklaşma ile intihar olgusunu ele alan araştırmalara da rastlanmaktadır (Duthe vd., 2009: 4).
112
Türkiye cezaevlerindeki intihar davranışlarını doğrudan konu alan herhangi bir akademik çalışma bulunmazken, alt başlıklarda konu ile ilgili değerlendirmelerin yer aldığı akademik çalışmaların sayısı oldukça sınırlıdır. Bu konuda yapılan bir araştırmada, intihar riski taşıyan veya intihar girişiminde bulunan mahpuslara ait dosya taraması şeklinde bir çalışma gerçekleştirilmiş olup, cezaevi koşullarının sürece etkisi göz önünde bulundurulmamıştır (Toprağın, 2011). Bazı çalışmalarda da cezaevlerinde intihar konusu, sadece mahpusların psikolojik sorunları üzerine odaklanılarak ele alınmıştır. Bu çalışmalarda, uygulama için seçilen örneklem grubunun intihar girişiminde bulunanlardan değil, bütün mahpuslardan seçilmiştir (Görgülü, 2009; Yıldız, 2011; Görgülü ve Tutarel-Kışlak, 2012;). Bu araştırma, cezaevlerindeki intiharları özellikle sosyolojik boyutlarıyla araştırması yönüyle orijinaldir ve önemlidir.
Cezaevlerinde gerçekleşen ölümlerin sebeplerine bakıldığında, genel nüfusta yer alan ölüm sebepleri kadar çok çeşitli değildir. Bu durum ironik olarak ifade edilecek olursa, cezaevinin kapalı duvarlarının mahpusu birçok tehlikeden de koruma işlevini de beraberinde getirmektedir. Genel olarak cezaevlerinde ölüm sebepleri sınıflandırıldığında; cezaevindeki hasımları tarafından öldürülmesi, hastalık, ölüm cezasının infazı, intiharlar gibi 4 başlıkta toplanmaktadır(Alkan,2007: 2009). Bu araştırma, intiharların cezaevlerindeki ölüm sebepleri arasında hastalıktan dolayı ölümden sonra ikinci ölüm sebebi olduğu ortaya koyması yönünden önemlidir ve sosyolojik açıdan cezaevlerindeki intiharları kuramsal olarak incelemesi yönüyle de bu alandaki boşluğu dolduracağı düşünülmektedir.
4.1.3. Yöntem ve Teknikler
Metodolojik olarak nitel araştırma yöntemlerinden yarı yapılandırılmış görüşme tekniği uygulanması ve beraberinde derinlemesine mülakat yönteminin örneklem grubu ile çalışma sürecinde daha anlamlı bulgulara ulaştıracağı düşünülse de, çalışmamızın giriş kısmında da açıklanan nedenlerle araştırma nicel araştırma ekseninde kurgulanmıştır. Nicel araştırmalar; araştırma hipotezlerinin test edildiği, verilerin sayılara indirgendiği ve sayılarla açıklanmaya çalışıldığı araştırma yöntemidir. Bu araştırmada cezaevlerinde kalan mahpuslardan elde edilen veriler sayısal olarak ele alındığı ve açıklandığı nicel araştırma yöntemi benimsenmiştir.
113
Araştırmanın modeli tarama modelidir. Tarama modeli, olgulara ilişkin bilgilerin tanımlanması ve betimlenmesini amaçlamaktadır. Bu araştırmada, cezaevlerindeki mahpusların intihar eylemlerine ilişkin bilgilerin betimlenmesi yapılmaya çalışıldığından dolayı tarama modeli tercih edilmiştir.
Araştırmanın evreni, Türkiye’de cezaevlerinde bulunan ve intihar girişiminde bulunmuş bireylerdir. Araştırmanın örneklemi, Türkiye’de 355 cezaevinde intihar girişiminde bulunmuş ve araştırma kapsamına alınmış 102 kişidir. Örnekleme metodu basit tesadüfi örneklemedir. Bu örnekleme metodu evren içerisinde eşit koşullara sahip bireylerin araştırmada yer aldığı örnekleme türüdür. Türkiye’de cezaevlerinde bulunan ve intihar girişiminde bulunmuş kişiler rastgele seçildiğinden ve eşit koşullara sahip örneklem içerisinden seçildiği için bu örnekleme türü seçilmiştir. Araştırma sonucu elde edilen bilgiler, araştırma alanı olan cezaevleri ve örneklem grubu ile sınırlı tutulmuştur.
Araştırma için Adalet Bakanlığı Ceza ve Tevkifevleri Genel Müdürlüğünden gerekli izinler alındıktan sonra, cezaevlerinde gerçekleşen vukuatların anlık rapor olarak bildirildiği Asayiş Şube Müdürlüğüne ve ilgisine göre evrakları yönlendirdiği Eğitim Daire Başkanlığı Yetişkin İyileştirme Şube Müdürlüğüne, söz konusu tarihler arasında gelmiş bildirimler taranarak kendine zarar verme ile intihar girişimi verileri ayrıştırılmıştır.
Bu ayrıştırmanın ardından intihar girişiminde bulunanların halen cezaevinde mevcut bulunan mahpusların bulunduğu kurumlar tespit edilmiştir. Tahliye, sevk veya değişik nedenlerle örneklem grubundan ulaşılamayan ya da ulaşılmasına rağmen anket için gönüllü olmayan bireylerin yerine, evrenden tesadüfi yöntemlerle seçilmiş kişilerle, eksilen kişilerin yerine sayı tamamlanmıştır.
Tez önerisinin kabul edilmesinden sonra, Adalet Bakanlığı Ceza ve Tevkifevleri Genel Müdürlüğü tarafından iznin verildiği 04.05.2015-26.06.2015 tarihleri arasında 18 ayrı cezaevinde, yüz yüze görüşme tekniği ile anketler doldurulmuştur.
Araştırmada veri toplama aracı olarak anket tekniği kullanılmıştır. Anket, tespit edilen mahpusların bulunduğu cezaevlerindeki psiko-sosyal servislerin de desteği ile uygulanmıştır. Konunun hassasiyeti sebebi ile anketin uygulanması, kurumdaki görevli psikolog veya sosyal çalışmacı gözetiminde gerçekleştirilmiştir. Anket içerisinde intihar girişiminde bulunan mahpusun; cinsiyeti, medeni durumu, eğitim durumu, yaşı, doğum
114
yeri, suçu, intihar girişimin ayı, cezaevinde kalış süresi, aldığı toplam ceza, mesleği, intihar girişiminde kullandığı yöntem ve intihar girişiminin nedeni gibi veriler toplanıp, bilgisayar ortamında SPSS paket programı aracılığı ile değerlendirilmiştir.
Verilerin analiz edilmesinde katılımcılardan alınan verilere ilişkin tanımlayıcı istatistikler olarak dağılımlar verilmiş ve yorumlanmıştır.
4.1.4. Araştırmanın Hedefleri
Bu araştırmada cinsiyet, yaş, doğum yeri, gelir durumu, meslek, çocuk sayısı, ebeveynlerinin sağ olup olmadığı, eğitim durumu, cezaevinde kalış süresi, hakkında iddia olunan suç, daha önce cezaevine girip girmediği, intihar davranışında bulunan bir yakını olup olmadığı, uyuşturucu ve alkol öyküsünün bulunup bulunmadığı, cezaevinde ailesi ve arkadaşları tarafından ziyaret edilip edilmediği, kurumdaki sosyal faaliyetlere katılma durumu, kronik bir rahatsızlığının olup olmadığı gibi sorular bütüncül bir teori ile Türkiye’de cezaevlerinde intihar davranışları nedenleri ve sonuçları ile analiz edilmiştir.
1- Mahpusun tabi tutulduğu infaz rejiminin koşulları ağırlaştıkça intihar olasılığı artar. Yüksek güvenlikli cezaevlerinde intihar oranı, düşük güvenliklere göre daha fazladır. Cezaevlerinde var olan otorite ve disiplin anlayışını hissettiği ölçüde intihar riski daha fazla olur.
2- Mahpusun cezaevinde uzun süre kalmış olması onun intihar etme olasılığını arttırmaz, aksine koşulları içselleştirdiği için geçen süre intihar oranını azaltır. Mahpusun cezaevine girdiği ilk dönemlerde intihar riski daha yüksektir.
3- İçinde bulunduğu grupla kuvvetli iletişim kurabildiği, sosyalleştiği bir başka ifade ile toplumsallaştığı ölçüde intihar girişimi riski azalır. Bu durumun kurumda gerçekleştirilen faaliyetlere katılımı ve tek kişilik hücre ya da müşahede koğuşunda kalıp kalmaması arasında ilişki vardır.
4- İntihar girişiminde bulunan mahpusların, ziyaret edilme sıklığı diğer mahpuslara göre düşüktür.
5- Mahpusun işlediği suçtan zarar görenlerin yakın akraba olması intihar olasılığını arttırır.
115
6- Türkiye Cezaevleri açısından intihar girişiminde bulunanların büyük çoğunluğu uyuşturucu kullanmaktadır.
7- Cezaevlerinde intihar girişimi oranları ile mahpusun işlediği iddia edilen suç grupları arasında ilişki vardır. Adam öldürme ve cinsel suçlarda bu durum daha fazla artmaktadır.
8- Mahpusun almış olduğu toplam ceza süresi ile intihar olasılığı arasında bir ilişki vardır. Uzun süreli hüküm alanlar ile örneğin müebbet veya 20 yıl üzeri mahpuslar ile kısa süreli (2 yıl ve altı) mahkûmiyet alanlar arasında intihar girişimi riski daha fazladır.