ANTROPOMETRİK YÖNTEMLER

Ergonomik amaçlarla antropometri yaklaşımlarında Statik ve Dinamik antropometri olarak bilinen iki farklı metot geliştirilmiştir.

5.3.1. Statik Antropometri

İnsanın statik duruş ve oturuşlarındaki boyutsal ölçülerini içerir. İnsanların 140 kadar fiziksel boyut ölçüleri alınabilmektedir. Statik antropometri kapsamında;

geçitler, oturma yeri, okul sırası, masa, sandalye, gaz maskesi, elbise, vb. gibi durağan halde kullanılan gereç boyutları düşünülür.

Statik antropometri ile elde edilen sayısal veriler, çalışma hayatında çeşitli amaçlarla kullanılabilir. İnsanların kullandığı geçitler, pek fazla hareket etmeden durduğu hacimler ve oturma yeri gibi boyutsal yaklaşımlarda doğrudan doğruya statik antropometri bulgularından yararlanılır.

5.3.2. Dinamik Antropometri

Hareket halindeki ortamlardaki ölçüler için dinamik antropometri yönteminden yararlanılır. Endüstri ve iş düzeninde insanlar sürekli hareket halindedirler.

İnsanların çalışma düzeninde, çeşitli yönlere uzanması, eğilme, dönme ve görevlerini yerine getirmek üzere kol, bacak ve gövdesini değişik boyutlarda ve devamlı hareket ettirmesi nedeniyle, çeşitli dinamik boyutların ölçülmesine gerek vardır. Dinamik haldeki boyutsal verilerin sınırları iş düzeni ve insan – makine arakesitinin tasarımında optimizasyon açısından önem taşır. Bu ölçülerin hesaplanmasında dinamik antropometri verilerinden yararlanılır.

5.3.3. Vücut Boyutları

Kemiklerin yapısı ve hareketli eklemler vücudun iş görmesini sağlarlar. Makina–

teçhizat ve donanımı tasarımında bunların çalışma şekil ve rahatlığı göz önüne alınmalıdır. Bu eklemlerin hareketleri 45 yaşından sonra yavaş yavaş azalır.

Kadınların erkeklere, zayıfların şişmanlara oranla daha fazla harekete sahiptirler.

Ayrıca ırk, alıştırma, mesleki yorgunluk ve hastalık da eklem hareket aralarını etkileyen etmenlerdir. Bundan başka, güdülenme, sağ ve sol taraf (genellikle sağ üstündür), vücudun durumu, sıfır ivme kuvveti, elbiseler ve kişisel donanım da yeteneğini etkileyen faktörlerdir.

Çalışan her insan belirli bir çevre içinde hareket eder. Bu nedenle, çalışan kişiye verilecek görevleri en iyi şekilde gerçekleştirebileceği hacimlerin tasarlanması gerekir.

Oturarak çalışan işgörenlerin kullandığı hacim genellikle sınırlı ölçüde değişir. Bu hacimler, kol, bacak ve gövdenin dinamik antropometrik ölçüleri esas alınarak tasarlanmalıdır.

Oturan ya da ayakta duran bir işgörenin omurgası, omuz eklemi, kalçası ya da ayak basma noktaları sabit iken hareket hacimleri ve çeşitli açılarda uzanma ve kavrama mesafeleri iş ve insan uyumu için önemli boyutları verirler. Dinamik antropometri ölçüleri zaman zaman dinamometrik ölçümlerle (en kolay erişilen, en rahat kavrama yapılan, en güçlü kavrama yapılabilecek noktaların belirlenmesi) desteklenir. Ayrıca, eklemleri zorlamayacak, mekanik açıdan avantajlı ve uzun süre işlem yapılabilecek işlem alanlarının incelenmesi gerekir.

Sınırlı hacimlerin kullanımı halinde, işlerin normal giyimle ya da özel teçhizat ile yapılabileceği hacimler antropometrik teknikler kullanılarak belirlenir.

İşlem alanları, insanların sığacağı hacimler, işyeri boyutları, işgörenlerin kullanacakları araç, gereç ve makinalar ile uyumu bakımından yapılacak antropometrik ölçümlerin seçimi ve amacı önemlidir. Bu nedenle, bütün antropometrik yaklaşımlarda ölçülerin, tasarımı sözkonusu araç, gereç ve makinayı kullanacak kişilerden istatistik yöntemlerle alınmalıdır.

İnsanların boyutlarının antropometrik ortalamasına göre iş yeri ve donanım tasarlanamaz. İşyerinde en küçükten en büyüğe kadar bütün boylar dikkate alınmalıdır. Bir işyerinde kapı yükseklikleri aritmetik ortalamaya göre belirlenirse, işçilerin %50’si kapılardan geçerken başlarını eğmek zorunda kalırlar.

İnsanların boyları normal dağılıma (Gauss dağılımı) uyar. Normal dağılımda ortalama (X) yanında standart sapma (S) değerinin de bilinmesi gerekir. Normal dağılım eğrisinde X-S ve X+S değerleri arasında toplam ölçümlerin %68’i yer alır.

Benzer şekilde, X-1,65S ve X+1,65S arası bölge tüm ölçüm değerlerinin %90’ını içerir ve sadece %5 en küçükler ile %5 en büyükler bu alanın dışında kalır. Şekil 5.1’de normal dağılım eğrisi gösterilmiştir.

Boyları ölçülen insanların,

%68’i, X ± S aralığında

%90’ı, X ± 1.65S (1.60 – 1.90 m) aralığında

kalır. Boyları ölçülen insanların %5’nin boyu 1.60 m’den küçük, %5’inin boyu 1.90 m’den büyüktür.

Şekil 5.1. Normal dağılım eğirisi

Antropometri uygulamalarında kullanılan yüzdelik değerlerinden “5 yüzdelik”

değeri; ölçümü yapılan kişilerin %5’inden daha büyük olanların boyunu, “95 yüzdelik” değeri ise; ölçümü yapılan kişilerden %95’inden daha büyük olanların boyunu ifade eder.

Almanya’da kadınların %5’inin boyu 151 cm’den küçük, %95’inin boyu da 173 cm’den küçük; erkeklerin %5’inin boyu 163 cm’den küçük, %95’inin boyu da 184 cmðen küçüktür.

İş yeri düzenlemede genelde çalışacak grubun (sadece kadınlar, sadece erkekler veya kadın ve erkek birlikte) 5 yüzdelik ve 95 yüzdelik sınırlar içerisinde kalanların rahat çalışabileceği bir düzenlemeye gidilirse, gruba dahil olanların tamamının %90’ının rahat çalışabileceği rahat çalışabileceği bir düzenleme sağlanır. Grup elemanlarının %100’ünün rahat çalışabileceği bir düzenleme yapabilmek hem teknik hem de ekonomik açıdan mümkün değildir.

İş düzenlemede genel kural olarak iç boyutlar en büyük büyüklük, dış boyutlar da en küçük büyüklük dikkate alınarak belirlenir. Böylece küçük boylu kişiler de iç mekanlara rahatlıkla sığar ve dışarıdaki alet, gösterge, düğme vb. araca ulaşabilir, büyük boylu kişiler de iç mekana sığmakta zorluk çekmez, küçük boylulara göre düşünülmüş dış mesafelere de kolayca ulaşırlar.

Orta Avrupa insanının boyutları Şekil 5.2 ve Tablo 5.1’de verilmiştir. Akdeniz ülkelerinde ve Türkiye’de bu boyutların değeri biraz daha (3-5 cm) küçüktür.

Antropometrik tasarımda insan boyutlarının gelişiminde etkili olan aşağıdaki oluşumlar dikkate alınmalıdır:

1) Toplumların boyları zamanla değişebilmektedir. Bu nedenle alınan ölçüm değerlerinin zamanı önemlidir.

2) Boy uzaması kadınlarda 18, erkeklerde 20 yaşında son bulmakta, 35 yaşından sonra boylar kısalmaya başlamaktadır.

3) Gelişmenin tamamlandığı yaşlarda erkeklerin boyu kadınlara göre yaklaşık 10 cm büyüktür.

Şekil 5.2. Vücut ölçüleri

Tablo 5.1. Orta Avrupalılarda vücut ölçüleri, DIN33402

1) Kadınlarda kol ve bacak uzunluğunun boya oranı erkeklere göre daha kısa, kalça bölgesi biraz daga geniş, omuzlar daha incedir.

2) Boy gün boyunca, omurgada disklerin sıkışması nedeniyle 2 cm kadar kısalabilmektedir.

3) Antropometrik ölçüler ırk, yaşanan bölge, sosyal sattü vb. Faktörlere göre değişebilmektedir.

4) Aynı boya sahip insanlarda organların birbirlerine göre oranı farklılık göstermektedir.

Leptosom tip: Zayıf, uzun boyun, kol ve bacak yağsız, ince gövdeli, Atletik tip: Geniş omuzlu, iri el ve ayaklı, kaslar gelişmiş,

Piknik tip: Tıknaz, kuvvetli yapı, kol ve bacak kısa, yağlanmaya müsait.